داغ پلاستیک بر پیشانی محیط زیست
خطر مصرف پلاستیک چقدر برای ما جدی است؟
چندی پیش تصویر جنجالی از حمل یک گوش‌پاک‌کن به وسیله اسب دریایی، در شبکه‌ها و رسانه‌های اجتماعی سروصدای زیادی به پا کرد. جاستین هافمن، عکاس این تصویر، امیدوار بود که با انتشار این عکس بتواند توجه مردم جهان را به آلوده‌شدن دریاها و اقیانوس‌ها با زباله‌های پلاستیکی جلب کند.
البته این تنها تصاویر ثبت‌شده در دوربین عکاسان و روزنامه‌نگاران برجسته جهانی است. اگر چشم‌هایمان را باز کنیم، در مسیر جاده‌های سراسری کشور ما ایران دشت‌هایی پر از پلاستیک‌های سرگردان را می‌بینیم که گویی از حمله‌ای فرازمینی باز مانده‌اند. دشت‌های قزوین به سمت گیلان، تهران-قم، مسیرهای منتهی به مازندران، زنجان، همدان، کردستان، ایلام، کهگیلویه و بویراحمد، خوزستان، خراسان، بندرعباس، فارس و... در همه این مسیرها که ایرانیان برای سفرهای خود انتخاب می‌کنند تصاویر باورنکردنی از زباله‌های رهاسازی‌شده‌ای دیده می‌شوند که بعید به نظر می‌رسد بتوان در یک بسیج عمومی 100ساله آنها را از سرزمین ایران پاکسازی کرد.
بسیاری از فعالان و متخصصان محیط زیست پلاستیک را قاتل خاموش طبیعت می‌دانند. هرچقدر رفاه زندگی بشر در سال‌های اخیر بیشتر شده پلاستیک نقش موثرتری در زندگی روزمره انسان‌ها ایفا کرده است، اما پیش‌بینی می‌شود که محیط زیست در آینده به سختی بتواند جان سالم از آلودگی‌های زباله‌های پلاستیکی به در ببرد.
بر اساس تحقیقات انجام‌شده، تنها در ایران سالانه بیش از سه میلیون تن پلاستیک مصرف می‌شود. بیشتر این پلاستیک‌ها نیز از جنس بادوام هستند و صدها سال طول می‌کشد تا به خودی خود تجزیه شوند. قیمت ارزان و استحکام کیسه‌های پلاستیکی برای حمل یا بسته‌بندی اجناس مختلف، علت اصلی میل انسان‌ها به استفاده از پلاستیک عنوان می‌شود. ناگفته نماند که همین کیسه‌های پلاستیکی به دلیل مصرف روزانه و عمومی‌شان، تقریباً یک‌بارمصرف هستند و به سرعت تبدیل به زباله‌هایی می‌شوند که گاه غیرقابل بازیافت بوده و مشکلات محیط زیستی فراوانی را به بار می‌آورند.
بر اساس آمارهای جهانی، روزانه 3 /5 میلیون تن زباله در سراسر دنیا تولید می‌شود که سهم ایران در این میان 56 تن در روز است که مشخصاً رقم قابل توجهی است.
زباله‌های پلاستیکی به دلیل ماندگاری بیش از 500 سال در محیط، باعث آلودگی محیط زیست می‌شوند. کیسه‌های پلاستیکی به راحتی همراه با باد جابه‌جا می‌شوند، وارد رودخانه‌ها و کانال‌های آب می‌شوند و نهایتاً گرفتگی آبراه‌ها را ایجاد می‌کنند. در بسیاری از موارد به دلیل ساکن ماندن آب، زادوولد انواع حشرات افزایش می‌یابد که باعث شیوع انواع بیماری‌ها و آلودگی‌ها هستند. کیسه‌های پلاستیکی در صورت ورود به محیط‌زیست دریایی وارد زنجیره غذایی جانداران دریایی شده و سالانه هزاران گونه آبزی بر اثر خوردن زباله‌ها و کیسه‌های پلاستیکی خفه می‌شوند و می‌میرند. اما کیسه‌های بلعیده‌شده، حتی پس از مرگ و تجزیه اجساد جانوران، باز هم سالم باقی می‌مانند و حیات جاندار دیگری را به خطر می‌اندازند.
در محل دفن زباله‌های پلاستیکی، شیرابه‌ای تشکیل می‌شود که به آب‌های زیرزمینی نفوذ می‌کنند. این شیرابه، شامل ترکیباتی نظیر فلزات سنگین و سایر ترکیبات پلیمری مانند پلی اتیلن است که جزو ترکیبات خطرناک برای محیط زیست به شمار می‌روند.
برای مقابله با پلاستیک‌کاری نشده است
قاسمعلی عمرانی، استاد دانشگاه و دکترای محیط زیست، درباره دلیل افزایش مصرف پلاستیک در ایران و جهان به «تجارت فردا» می‌گوید: «هنوز برای مقابله با مصرف بیش از اندازه پلاستیک کار جدی‌ای در ایران یا حتی در دنیا صورت نگرفته است. مردم چاره‌ای جز استفاده از ظروف پلاستیکی ندارند. تهیه ظروف گیاهی گران است. باید تولید ظروف گیاهی بیشتر شود. قرار بود در بازار سبزی و میوه روز تهران کیسه‌های گیاهی جایگزین پلاستیک شوند، اما از عملی و اجرایی شدن این طرح بی‌خبرم! پلاستیک باید به طور کلی از چرخه اصلی خرید مردم جدا بشود. یعنی نیاز است عرضه پلاستیک در فروشگاه‌ها کاهش پیدا کند. علت اصلی استفاده بیش از حد از ظروف و کیسه‌های پلاستیکی، گرانی، تولید کم و کمبود تبلیغ کیسه‌های گیاهی است.»
عمرانی درباره تاثیر قوانین در بهبود مصرف پلاستیک توضیح می‌دهد: «در قانون پسماند، تا جایی که من اطلاع دارم، موضوع کنترل مصرف پلاستیک قید نشده است. پلاستیک در قوانین پسماند به عنوان زباله ویژه ذکر نشده است. باید در آیین‌نامه‌ها به این موضوع توجه بیشتری شود.»
این استاد دانشگاه در ادامه درباره زیان‌هایی که پلاستیک به طبیعت وارد می‌کند، معتقد است: «پلاستیک بلای جان محیط‌زیست و به طور کلی حیات است. زمانی که در گذشته چوب و تخته و سایر مواد طبیعی برای تهیه ظروف کم شد، پلاستیک جانشین همه اینها شد. پلاستیک عنصر قابل تجزیه‌ای نیست. ارقامی که برای زمان تجزیه پلاستیک می‌گویند، مثل100 یا 500 سال، هیچ کدام مستند نیستند. مسلماً زمان بسیار طولانی برای تجزیه پلاستیک لازم است. برخی از انواع پلاستیک هم اصلاً قابل تجزیه نیستند و می‌توانند اثر مخرب و سوء برای زمان طولانی در طبیعت ایجاد کنند. به طور مثال اگر پلاستیک در خاک فرو رود، فرآیند رسیدن اکسیژن به ریشه گیاهان را مختل می‌کند یا اگر پلاستیک در دریا ریخته شود، می‌تواند اثرات مخربی در تغذیه جانوران آبزی داشته باشد. حتی گفته می‌شود بطری‌های پلاستیکی که در آنها آب آشامیدنی ریخته می‌شوند، پس از مدتی مواد شیمیایی را به آب وارد می‌کنند که در درازمدت برای سلامت بدن زیان‌آور است. امروزه متاسفانه در هر شهر و منطقه طبیعی از ایران که می‌رویم، شاهد از میان رفتن زیبایی مناظر طبیعی به خاطر وجود زباله‌ها و پلاستیک‌های موجود در طبیعت هستیم. درباره خطرات پلاستیک در طبیعت می‌توان صدها مقاله و کتاب نوشت زیرا مساله بسیار پراهمیتی است.»
ایران با اروپا متفاوت است
چندی پیش اتحادیه اروپا طی مصوبه‌ای برای چند دهه مصرف پلاستیک را ممنوع اعلام کرد. عمرانی درباره اینکه آیا این نوع قوانین منع مصرف پلاستیک در کشور ما هم قابلیت اجرایی دارد یا خیر، توضیح داد: «هم قوانین و هم مردم ایران با اروپا متفاوت هستند. مدیریت پسماند در کشور ما نیاز به کار بسیار دارد. ما در حال حاضر نمی‌توانیم آنچه در اروپا قابل اجرا هست را در ایران هم اجرا کنیم. کسی که با موضوع مدیریت زباله و پسماند سروکار دارد، باید درس این موضوع را خوانده باشد. متاسفانه در برخی موارد، مدیران ما درس زباله را نخوانده‌اند اما عهده‌دار مسائل اجرایی مدیریت پسماندها هستند. مساله مدیریت و قانون پسماند و اینکه ما بتوانیم مصرف پلاستیک را در ایران محدود کنیم، به سادگی امکان‌پذیر نیست.»
جهان در حال کاهش مصرف پلاستیک است
منیره مجلسی، استاد رشته بهداشت و محیط زیست دانشگاه شهید بهشتی، درباره دلیل افزایش مصرف پلاستیک در ایران و جهان به «تجارت فردا» توضیح داد: «نمی‌توان گفت افزایش پلاستیک در جهان اتفاق می‌افتد چون در حال حاضر شاهد هستیم در بسیاری از کشورهای دنیا مصرف پلاستیک را کاهش داده‌اند. مثلاً در فروشگاه‌ها دیگر اجازه نمی‌دهند که خرید با کیسه پلاستیک صورت بگیرد و کیسه‌های پارچه‌ای را جایگزین کرده‌اند یا اصلاً خودشان به مشتری‌ها کیسه پلاستیکی ارائه نمی‌دهند. البته در ایران هم نسبت به گذشته برای این موضوع تلاش‌هایی شده است. ولی هنوز ما نتوانسته‌ایم چندان مصرف پلاستیک را کاهش دهیم. جمعیت رو به افزایش است و به همین دلیل تقاضا هم بیشتر شده، و همچنین دیگر مثل گذشته نیست که افراد اجناس را فله‌ای خریداری کنند بلکه اجناس در بسته‌بندی‌های پلاستیکی و پلیمری ارائه می‌شود. اگر ما بخواهیم مصرف پلاستیک را کاهش دهیم، باید وضعیت بسته‌بندی کالاها را تغییر دهیم. باید تبلیغ و تشویق کنیم که تولیدکننده‌ها پلاستیک‌های دوستدار محیط زیست و فسادپذیر بسازند. یا باید برنامه‌های کشورها و شهرها به گونه‌ای باشد که انگیزه برای بازیافت در مردم ایجاد شود. در خیلی از کشورهای اروپایی این فرهنگ جداسازی پلاستیک‌ها از سایر زباله‌های فسادپذیر خانگی، کاملاً در میان مردم جا افتاده است. نه‌تنها در خانه‌ها بلکه در مراکز تجاری و رستوران‌ها هم این موضوع اتفاق می‌افتد. بنابراین نیاز به آموزش مردم در نحوه استفاده از پلاستیک و آگاه کردن آنها از مضرات پلاستیک برای محیط زیست است. البته از طرفی هم نیاز است پلاستیک‌های تجزیه‌پذیر مقاوم‌تری تولید شود تا مشتری‌ها بیشتر برای استفاده از این نوع پلاستیک‌ها ترغیب شوند. اگر پلاستیک‌های دوستدار محیط زیست، مقاومت لازم را نداشته باشند و به راحتی پاره شوند، بنابراین مشتری‌ها تمایل زیادی برای استفاده از این نوع پلاستیک نخواهند داشت.»
مجلسی به اهمیت نقش مردم در کاهش استفاده از کیسه‌های پلاستیکی اشاره می‌کند و می‌گوید: «زمانی که فروشندگان کیسه پلاستیکی به مشتری‌ها ارائه نکنند، مشتری‌ها مجبور هستند که از کیف و زنبیل خرید خودشان برای حمل اجناس استفاده کنند و به همین دلیل هم دیگر این همه ریخت و پاش در مصرف پلاستیک صورت نمی‌گیرد. اما ما شاهد هستیم که در فروشگاه‌ها هرکدام از اجناس را در یک پلاستیک جداگانه به مشتری‌ها ارائه می‌کنند. در گذشته، شیر و نوشابه را در بطری‌های شیشه‌ای که قابلیت چندبار مصرف بودن را داشتند به مردم می‌دادند. اما امروزه این محصولات همگی در بطری‌های پلاستیکی عرضه می‌شوند. در برخی کشورها برنامه‌های تشویقی برای کاهش مصرف پلاستیک برای مردم ترتیب می‌دهند. مثلاً به مردم می‌گویند اگر فرضاً پنج تا شیشه نوشابه خالی را به مراکز بازیافت تحویل بدهند، یک شیشه نوشابه پر مجانی هدیه می‌گیرند. امروزه در ایران مشتری‌ها پول زیادتری بابت هزینه بسته‌بندی پلاستیکی کالاها خرج می‌کنند. یعنی به نوعی مردم از هر نظر به خاطر این بسته‌بندی‌های پلاستیکی متضرر می‌شوند. هرچقدر هم که بسته‌بندی‌های اجناس شکیل‌تر باشد، مردم پول بیشتری برای آنها هزینه می‌کنند. خیلی از بسته‌بندی‌های کالاها را برای جلب توجه مشتری رنگ‌آمیزی می‌کنند که خود این رنگ‌هایی که روی پلاستیک‌ها به کار می‌برند هم برای محیط زیست مضر است.»
جریمه برای ریختن زباله پلاستیکی
دکتر مجلسی درباره تاثیر قوانین بر کاهش مصرف پلاستیک گفت: «اگر قوانین فقط بر روی کاغذ باشد، خاصیت بازدارندگی ندارند. اما اگر قوانین را اجرا کنند مثلاً جرایمی برای ریختن زباله پلاستیکی در طبیعت برای مردم در نظر بگیرند که البته نوعی فرهنگ‌سازی هم به دنبال خودش داشته باشد، موثر خواهد بود. الان در مناطق مختلف شهری و خارج شهر شاهد ریخته شدن مقدار زیادی زباله پلاستیکی هستیم. سواحل شمال ایران یا جنگل‌ها آکنده از زباله‌های پلاستیکی هستند که به وسیله گردشگرها در آنجا ریخته شده‌اند. متاسفانه خیلی از مردم استفاده از ظروف یک‌بارمصرف را برای خودشان یک ارزش تلقی می‌کنند و حتی در مهمانی‌ها، پیک‌نیک‌ها و...، از سفره‌ها، بشقاب‌ها و قاشق چنگال‌های یک‌بارمصرف استفاده می‌کنند. این‌جور عادت‌ها باید مطرود شوند و اجازه ندهند که به صورت یک ارزش در بیایند. البته برخی مواقع استفاده از ظروف یک‌بار مصرف اجتناب‌ناپذیر است و به همین جهت باید جنس این ظروف تغییر کند. مثلاً در مراسم مختلف که غذاهای نذری در ظروف یک‌بارمصرف عرضه می‌شوند، بهتر است جنس این ظروف یک‌بارمصرف به پلاستیک‌های تجزیه‌پذیر تغییر کند. یا در کنار این موضوع باید فرهنگ‌سازی بشود که مردم بعد از استفاده از این ظروف یک‌بارمصرف، آنها را به مراکز بازیافت تحویل بدهند. راهکارها برای کاهش مصرف پلاستیک بسیار زیاد است اما نیاز به عزم همگانی برای اجرایی شدن این راهکارها برای کاهش مصرف پلاستیک داریم.»
این استاد دانشگاه در ادامه افزود: «حتی متاسفانه برای مدیریت پسماندها و زباله‌های تجزیه‌پذیر هم فکر چندانی صورت نگرفته است. یا این زباله‌ها را در جنگل‌ها دفن می‌کنند یا در دریا ریخته می‌شود و بدون دفع بهداشتی، زباله‌های تجزیه‌پذیر را هم وارد محیط زیست می‌کنیم.»
مجلسی در خصوص اینکه آیا مصوبه اتحادیه اروپا برای ممنوعیت مصرف پلاستیک در ایران هم قابلیت اجرایی دارد، گفت: «شاید ما در خیلی از مواقع فرهنگ غنی‌تری نسبت به اروپایی‌ها داشته باشیم. اما قوانین ما باید اجرایی بشوند. قوانین روی کاغذ به خودی خود تاثیری ندارند. ما قوانین محکمی برای تولیدکنندگان مواد زائد یا تفکیک زباله‌ها از مبدأ داریم؛ اما این قوانین اجرا نمی‌شوند، بنابراین چه سودی می‌توانند داشته باشند؟! زمان مدیریت سرکار خانم ابتکار در سازمان محیط زیست، ما تلاش کردیم تا مبلغ سی هزار تومان جریمه برای کسانی که زباله در طبیعت می‌ریزند مقرر شود. اما ضامن اجرایی نداشت. اگر تمام اقشار مردم متحد بشوند و مخصوصاً برای کودکان فرهنگ‌سازی شود، شاید بتوان جلوی این مصرف و ریخت و پاش بی‌رویه پلاستیک را گرفت. به هر حال ما مجبوریم این کار را بکنیم و تا دیرتر نشده و صدمات جدی‌تری به محیط زیست وارد نشده، ما باید این کار را بکنیم.»
فعال محیط زیست کیست؟
جرج مونبیو جستارنویس روزنامه گاردین می‌گوید: «دفاع از سیاره یعنی تغییر دنیا. با آشغال جمع کردن از ساحل، محیط زیست نجات پیدا نمی‌کند. بیشتر از نود درصد زباله‌هایی که در محیط زیست رها می‌شوند، محصول فعالیت صنایع بزرگ است، نه افراد. برخی از کارشناسان محیط زیست معتقدند: مشکل فقط پلاستیک نیست. مشکل فرهنگ توده‌ای یک‌بارمصرفی است. حرص و آز بشر یک آفت زیست‌محیطی جدی است که نیاز به عزم همگانی برای مقابله و کنترل آن دارد.»
تحلیل این روزنامه‌نگار اگرچه مبتنی بر فعالیت دولت‌هاست اما بی‌تردید دولت‌ها با مردمانی طرف هستند که نیازمند آموزش و فرهنگ‌سازی هستند. او البته در بخشی از مقاله‌ای که درباره اهمیت مبارزه با مصرف پلاستیک نوشته تصریح کرده: «فعال محیط‌زیست کیست؟ کسی که پلاستیک به دست می‌رود توی ساحل و جنگل، و آشغال جمع می‌کند؟ یا فردی که از خانه با خودش ظرف به بازار می‌برد تا از پلاستیک استفاده نکند؟ یا آن‌که دائماً به مردم درباره خطرات زیست‌محیطی هشدار می‌دهد؟ اگر بدانیم بیشتر از ۹۰ درصد از زباله‌هایی که در محیط‌زیست رها می‌شوند محصول فعالیت صنایع بزرگ است، نه افراد، احتمالاً الگویمان در مبارزه با آلودگی کره زمین تغییر می‌کند. پرسش درست این است که «چگونه باید زندگی کنیم؟» گویا تفکر نظام‌مند رو به انقراض است. ما با مشکلی ساختاری روبه‌روییم: نظامی سیاسی که در چنگِ منافع تجاری است و نظامی اقتصادی که در پیِ رشدِ بی‌انتهاست.»
