کاهش خطا

اگر تا به حال مدتی در بازارهای اصلی شهر مشغول کار بوده باشید، متوجه خاص بودن ساعت کاری 8 تا 10 صبح هستید. بازاری‌ها و کسب‌وکارها در این ساعات به سرعت کمبود مبلغ حساب خود را برای پرداخت چک‌های روز جبران می‌کنند. اما مسائلی در بازار و کسب‌وکارها وجود دارد که فارغ از بحث پرداخت مالی است. گاهی اوقات چک برای دو طرف یک تصفیه‌حساب اخلاقی به حساب می‌آید. گاهی اوقات نیز فردی که چک را داده است، مجبور است برای اثبات یک مساله به قانون از پرداخت آن جلوگیری کند. به عنوان مثال فردی که کالایی را خریداری کرده و متوجه تاریخ گذشته بودن آن کالا بوده است، مجبور خواهد بود از پرداخت چک جلوگیری کند. در نتیجه باید قبول کنیم چک‌هایی که در بازار برگشت می‌خورند، همیشه به خاطر کمبود پول نیستند.

حال با توجه به مقدمه گفته شده، بیایید قوانین اصلاح‌شده مرتبط با قوانین چک را از دیدگاه رفتاری بررسی کنیم.

اولین مساله بحث اصلاح قوانین است. خیلی از اوقات اصلاح قوانین سرعت و سهولت انجام کارها در جامعه را تسریع می‌کند که این مساله خوبی است. اما گاهی اوقات قوانین اصلاح‌شده گره‌های جدیدی را اضافه می‌کند که برخی اوقات از قبل نتوانسته‌ایم آنها را پیش‌بینی کنیم.

اولین مساله، انجام اقدامات لازم برای تبصره چک‌های الکترونیکی، یک سال پس از لازم‌الاجرا شدن این قانون است. اصولاً دادوستدهای مالی از طریق راهکارهای غیرفیزیکی معایب و مزیت‌های خاص خودش را دارد. اغلب مزیت‌های آن را می‌دانیم اما برای بررسی معایب آن از دیدگاه علوم‌شناختی باید مواردی دقیق‌تر را بررسی کنیم. در سال‌های اخیر پژوهش‌هایی در آمریکا انجام شده که نشان می‌دهد «درد پرداخت» هنگام استفاده از کارت‌های الکترونیکی نسبت به پرداخت نقدی کمتر است. برای بررسی این پژوهش‌ها از گروهی از مردم درخواست می‌کرده‌اند برای خریداری کالایی مبلغی را پیشنهاد دهند. مردم به دو گروه تقسیم می‌شدند؛ گروه اول باید مبلغ را به صورت نقدی پرداخت می‌کرده‌اند در حالی که گروه دوم با کارت اعتباری مبلغ را پرداخت می‌کرده‌اند. پژوهشگران بعد از بررسی نتایج متوجه شده‌اند به طرز معناداری گروهی که قرار بوده با کارت اعتباری پول را پرداخت کنند، مبلغ بیشتری را برای پرداخت کالا اعلام کرده‌اند. نتایج این آزمایش نشان می‌دهد که هرچه از پول نقد به صورت فیزیکی فاصله می‌گیریم، احساس درد پرداخت پول را کمتر احساس می‌کنیم. اگر همین مورد را برای پرداخت چک‌های الکترونیکی در نظر بگیریم، باید حواس‌مان به چک‌های الکترونیکی که اضافی‌تر پرداخت می‌شوند، باشد.

برای بررسی قوانین اصلاح‌شده در ارتباط با چک‌ها مواردی وجود دارد که آنها را در این پرونده بررسی خواهیم کرد. احتمالاً یکی از بزرگ‌ترین مزیت‌های این اصلاح قوانین ایجاد سامانه‌های یکپارچه به نام «صیاد» و «چکاوک» است. سامانه‌های یکپارچه به صورت کلی ماهیت بازدارندگی برای افراد خطاکار دارد. سامانه‌ها ابتدا بسیاری از انگیزه‌های سوءاستفاده را از بین می‌برد. در نتیجه احتمال زیادی وجود دارد که اجرای صحیح این طرح‌ها در درازمدت بخشی از چالش‌های امروز بازار در ارتباط با چک را حل کند.

اما برخی از قوانین اصلاح‌شده، در کنار مزیت‌هایش ایجاد احتمال چالش‌های جدیدی در بازار را خواهد داشت. به عنوان مثال اصلاح قانونی که مربوط به محدودیت‌های ایجادی 24 ساعت بعد از پرداخت نشدن چک است. در مقدمه ابتدایی اشاره کردیم که برخی از چک‌ها به دلایل غیر از مالی پرداخت نمی‌شوند و گاهی اوقات زمانی که چک پرداخت نمی‌شود، حق با فرد ارائه‌دهنده چک است. در نتیجه بسته شدن حساب‌ها و کارت‌های بانکی دیگر می‌تواند چالش سختی برای افرادی که فعالیت اقتصادی انجام می‌دهند ایجاد کند. این مساله خودش می‌تواند انگیزه سوءاستفاده برای برخی افراد ایجاد کند. افرادی که برای انجام کار یا در قبال تبادل کالایی چک را دریافت کرده‌اند ولی به تمام تعهدات خود عمل نکرده‌اند، می‌توانند با اهرم فشار بستن تمام حساب‌های فرد مقابل پول را دریافت کنند. باید دوباره تاکید کنم که این قانون مزیت‌های خودش را دارد و چالش‌هایی را از بین خواهد برد اما امکان ایجاد چالش‌های جدید را خواهد داشت.

یکی دیگر از قوانین چک که اصلاح شده مرتبط با دریافت بخشی از مبلغ چک است یعنی اگر مبلغی کمتر از مبلغ تعهدشده در چک، داخل حساب طرف باشد، بانک باید موجودی حساب فعلی را به فرد طلبکار بدهد و همچنین سند جدید مبنی بر مبلغ باقی‌مانده برای فرد طلبکار صادر کند. این قانون می‌تواند موجب تولید دوباره چک شود. ترفندهای زیادی برای این مساله در بازار استفاده می‌شود که باید آنها را در نظر بگیریم. گاهی اوقات که اختلاف موجودی حساب و مبلغ چک اندک است، فرد طلبکار اختلاف آن مبلغ را به حساب واریز و چک را دریافت می‌کرده است. با وجود این قانون انگیزه برای افرادی که با نیت قبلی قصد پرداخت نکردن تمام مبلغ چک را داشته‌اند از بین می‌رود اما از بین رفتن این مساله شاید اهمیت زیادی نداشته باشد. به دلیل اینکه این مساله بین طرفین قابل حل خواهد بود. اما مساله‌ای که باعث می‌شود تولید چک‌های برگشتی کاهش پیدا نکند این است که اگر موجودی حساب کامل نباشد، در هر صورت دوباره چک برگشتی جدیدی صادر می‌شود.

اگر به صورت کلی‌تر به مساله اصلاح قوانین چک نگاه کنیم، متوجه خواهیم شد که این اصلاح قوانین برای افراد عموم و گاهی اوقات حواس‌پرت یک مزیت به حساب می‌آید. اما برای افراد بازاری که سال‌های زیادی در بازار سابقه دارند تفاوت زیادی نخواهد کرد. چون عده زیادی از آنها به دلیل اعتبارشان در بازار پرداخت‌های منظمی دارند. از آن طرف افرادی که سوءاستفاده مالی می‌کنند هنوز امکان سوءاستفاده مالی خواهند داشت. برای مثال یکی از ترفندهای کلاهبرداری استفاده از شناسنامه دوم و استفاده از نام دیگر است. برخی از افرادی که امروز چک‌های برگشتی زیادی در بین مردم دارند، تمام چک‌هایشان را با اسم دوم خودشان صادر کرده‌اند. در نتیجه وجود این قوانین نیز تفاوتی برای این افراد که چک‌های برگشتی زیادی تولید می‌کنند به احتمال فراوان نخواهد داشت.

اگر بخواهیم از علوم رفتاری برای برطرف کردن چالش‌های مرتبط با چک استفاده کنیم، باید به منشأ این خطاها در مغز اشاره کنیم. مساله پیش‌بینی آینده مهم‌ترین دلیل برای خطا در پرداخت چک است و در کنار آن «تعصب خوش‌بینی»، «اعتمادبه‌نفس کاذب» و «سوگیری به زمان حال» هم باعث می‌شوند پیش‌بینی‌های افراد برای آینده دچار خطا شود. آزمایش‌های رفتاری نشان می‌دهند که برخی افراد تعصب خوش‌بینی دارند. آنها احتمال رویداد خطا و چالش را برای خودشان در آینده کمتر پیش‌بینی می‌کنند و همچنین اگر برایشان مشکلی پیش بیاید علت آن را در دیگران و مسائل بیرونی جست‌وجو می‌کنند. مساله بعدی نیز اعتمادبه‌نفس کاذب است. برخی از انسان‌ها، توانایی بیش از حدی برای انجام کارها برای خودشان در نظر می‌گیرند. آنها معتقدند حتماً برای آینده می‌توانند چک‌ها را پرداخت کنند. مساله سوم نیز سوگیری به زمان حال است. برخی از افراد تصور می‌کنند آینده روزهای متفاوتی را نسبت به شرایط کنونی برایشان رقم خواهد زد. در نتیجه به راحتی برای آینده چک را پرداخت می‌کنند. اما اگر بخواهیم یک راه‌حل رفتاری برای این افراد در نظر بگیریم، باید از آنها بپرسیم که امروز توانایی پرداخت این چک را دارند؟ آیا کسب و کارت همین امروز درآمدی دارد که بتواند این چک را پرداخت کند؟ اگر امروز درآمدت طوری است که بتوانی چک را پرداخت کنی، احتمال بیشتری وجود دارد که چک پرداختی تو در آینده نیز پرداخت شود.

راه‌حل‌های رفتاری امروزه نسبت به شرایط اداری و مدیریتی کشورمان خیلی مدرن به حساب می‌آید، در نتیجه شاید این راه‌حل‌ها برای 20 تا 30 سال آینده کاربرد داشته باشد. اما باید در نظر داشته باشیم که بسیاری از مشکلاتی که برای افراد در پرداخت چک وجود دارند به دلیل عملیات‌های شناختی در مغزشان و پیش‌بینی‌های اشتباهشان است. تغییر قوانین و سختگیری قوانین همیشه مفید خواهد بود و بسیاری از اوقات باعث کاهش خطا در جامعه می‌شوند اما صورت مساله اصلی را که در ارتباط با آسایش افراد و کسب‌وکارها در ارتباط با فعالیت‌های اقتصادی است به طور کامل ایجاد نخواهد کرد.