در جست‌وجوی حال خوش

بیم‌ها و امیدها درباره برجام اکنون به اوج رسیده است؛ اگرچه هر روز که می‌گذرد، تعابیر و چینش جدیدی برای ادامه همکاری‌های شش عضو آن مطرح می‌شود. اکنون به تعبیر برخی‌ها، برجام با 1-1+5 ادامه حیات می‌دهد و با خروج آمریکا زنده ماندنش با شک و تردیدهای زیادی همراه است. آن‌گونه که فعالان اقتصادی می‌گویند یک اراده قوی باید پشت اجرای توافقات برجام باشد تا بتوان ادامه حیات آن را تضمین کرد. تمام اینها در شرایطی است که اتحادیه اروپا به عنوان یکی از شرکای اصلی ایران در برجام، حداقل در ظاهر نشان می‌دهد که هنوز هم به برجام پایبند است و راه‌حل‌هایی همچون توسعه همکاری‌های مشترک صنایع کوچک و متوسط ایران را دنبال می‌کند. حال هم که خبرها حکایت از آن دارد که اروپا، 80 میلیارد دلار برای صنایع کوچک و متوسط ایران کنار گذاشته است و در واقع، شریک اصلی خود در برجام را به عضویت صندوقی برای حمایت از صنایع کوچک و متوسط خود درآورده است. حسین سلاح‌ورزی، نایب‌رئیس اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران تلاش ایران و اروپا برای همکاری‌های مشترک در دوران جدید حیات برجام را، کشورهایی در جست‌وجوی خوشحالی تعبیر می‌کند و معتقد است که اهمیت داستان شرکت‌های کوچک و متوسط در اتحادیه اروپا برای برخی افراد و گروه‌های اقتصادی روشن نیست.

♦♦♦

‌ اتحادیه اروپا دست‌کم تا اینجای کار، در داستان بازگشت تحریم‌های ایران نشان داده است به دلایل گوناگون می‌خواهد در برابر ایالات متحده آمریکا در موضوع با اهمیت تحریم ایران ایستادگی کند. اما برخی باور ندارند که اروپا بتواند یا قصدی برای مقاومت در برابر آمریکا داشته باشد. این گروه‌ها دو دسته‌اند. یک دسته می‌گویند اروپا توانایی ندارد در برابر خواست آمریکا ایستادگی کند و گروه دیگر باورشان این است که اروپا و آمریکا تقسیم کار کرده‌اند. دیدگاه شما چیست؟

پیش از اینکه به این پرسش به طور مستقیم پاسخی داده شود، بهتر است به این موضوع بسیار بااهمیت اشاره کنم که داستان تحریم اقتصادی ایران، از سوی حاکمان کاخ سفید، آن هم در این مقطع از زمان، یک واقعیت سرسخت است که نمی‌توان آن را پنهان کرد. دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده آمریکا از همان روزی که بر سر کار آمد، اعلام کرده که می‌خواهد از پیمان مشهور به برجام، مطابق با سایر معاهدات بین‌المللی که در آن عضو است، خارج شود و سرانجام هم این کار را انجام داده و پیگیری می‌کند. از سوی دیگر، اعضای اصلی اتحادیه اروپا شامل آلمان، فرانسه و بریتانیا از یک‌سو و از سوی دیگر، کشورهای بااهمیت کمتر مثل ایتالیا، اتریش و سوئیس نیز، به دلایل واقعاً اقتصادی می‌خواهند از مواضع تحریم ایران دور باشند و به همین دلیل هم با آمریکا در این موضوع، همراهی نمی‌کنند. به عبارت دیگر، این کشورها برای اینکه راه تحریم کامل ایران را سد کنند، جدی هستند و این جدیت را نیز در شکل‌های گوناگون نشان داده‌اند. بر این اساس باید به این نکته اشاره کرد که شاید دو گروه یادشده، با توجه به تاریخ معاصر و البته تجربه قبلی تحریم ایران، در حال حاضر، چنین دیدگاهی دارند. واقعیت این است که اقتصاد اتحادیه اروپا، با همه وزن و اهمیتی که دارد، به هر دلیل در مقایسه با اثرگذاری آن بر مناسبات سیاسی بر سایر کشورها، به اندازه اقتصاد آمریکا نیست.

 این یک واقعیت است و نباید آن را نادیده گرفت؛ پس باید بر اساس آن تصمیم‌گیری کرد. اما نکته حائز اهمیت آن است که اینکه اروپا با آمریکا در پنهان تقسیم کار کرده‌اند و اتحادیه اروپا، نقش پلیس خوب را بر عهده گرفته است، با توجه به رخدادهای پی در پی در مناسبات اتحادیه اروپا با آمریکا به ویژه مناسبات «آلمان و آمریکا» و «فرانسه و آمریکا» چندان نظریه معتبری نیست و باید در صحت این نظریه تردید کرد. بر این اساس، دست‌کم من به همراه شمار قابل اعتنایی از فعالان اقتصادی که با سیاستمداران و بازرگانان اعضای اتحادیه اروپا، در سفرهای رسمی گفت‌وگو کرده و حرف‌های آنها را شنیده‌ایم، چنین احساسی نداریم.

‌ با مجموعه این تحلیل‌ها این پرسش مطرح می‌شود که آیا ایران باید همچنان امیدوار باشد که راه‌هایی از سوی اتحادیه اروپا برای ممانعت از موثرشدن کامل تحریم‌های آمریکا و نجات دادن اقتصاد ایران از شرایط بسیار دشوار پیدا کند؟

در این باره، تفسیرهای گوناگونی وجود دارد. یک تفسیر این است که واقعیت دنیای امروز با آنچه در ذهن و خواست دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده آمریکا می‌گذرد، تفاوت اساسی دارد. به بیان دیگر، ترامپ به هر دلیل، تا اینجای کار چهره‌ای ضد‌آزادی تجارت از خود نشان داده است و بارها این موضوع را به اثبات رسانده است که این معنا را نمی‌خواهد قبول کند که قدرت آزادی و قدرت رقابت در اقتصاد جهانی، بالاتر از قدرت یک دولت است. ترامپ تصور می‌کند می‌تواند همه راه‌ها را بر روی تجارت ایران با جهان مسدود کند؛ اما این یک آرزوی بسیار بلندپروازانه است. نکته دیگری که می‌توان به آن اشاره کرد، شکل رقابت میان شرکت‌هاست که برای تجارت، آنقدر گوناگون است که به مرور، به صحنه عمل نزدیک می‌شوند و کار را به جریان می‌اندازند؛ اما این رقابت برای کشور یا شرکتی که محاصره اقتصادی شده است، به طور قطع، هزینه بیشتری دارد. ایران در این میان، به مثابه کشوری است که در شرایط تحریم دشواری از سوی قدرت اول اقتصاد جهان، قرار گرفته است و البته این را می‌داند که برای فرار از محاصره اقتصادی، باید هزینه‌های بالاتری بدهد. 

در این میان، کشورها و شرکت‌های اروپایی از همان روز 18 اردیبهشت‌ماه که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده آمریکا، خروج کشورش را از برجام به صورت رسمی اعلام کرد، به دنبال راه‌حل برای دور زدن تحریم‌ها علیه ایران بوده و هنوز هم با قدرت تمام، این کار را ادامه می‌دهند. حال و در شرایطی که گمانه‌زنی‌ها برای مقاومت به شکل‌های گوناگون در مقابل آمریکا به ویژه از سوی سیاستمداران اروپایی، بیشتر شده است، خبر می‌رسد که به‌رغم مخالفت نمایندگان بعضی احزاب دست راستی با اعطای مجوز، پارلمان اروپا مجوز همکاری بانک سرمایه‌گذاری اروپا -EIB-  با ایران را تصویب کرده است. بر این اساس، نمایندگان پارلمان اروپا، با تصویب طرحی به بانک سرمایه‌گذاری اروپا که یک بانک غیرانتفاعی مستقر در لوکزامبورگ است، اجازه داده‌اند تا به روابط مالی با ایران ادامه دهد. از سوی دیگر، کشورهای اروپایی امیدوارند با برقرار نگه داشتن مبادلات مالی با ایران از این طریق، ادامه پایبندی تهران به توافق هسته‌ای را پس از برقراری مجدد تحریم‌های آمریکا، تضمین کنند. هدف از این کار، استفاده از این بانک برای حفاظت از شرکت‌های اروپایی عضو در برابر تحریم‌های ثانویه آمریکاست. نکته دیگر آن است که کمیسیون اروپایی، همچنین در نظر دارد طرحی ارائه دهد که بر اساس آن، دولت‌های اروپایی به طور مستقیم به مبادله مالی با بانک مرکزی ایران بپردازند تا به این وسیله، مانع از مجازات شرکت‌ها و موسسه‌های مالی این کشورها از طرف آمریکا شوند. البته به گفته تحلیلگران، مجوز پارلمان اروپا به بانک سرمایه‌گذاری اروپا، این بانک را ملزم به همکاری با ایران نمی‌کند. بنا بر آنچه که خبرگزاری رویترز منتشر کرده است، مدیران بانک سرمایه‌گذاری اروپا، نگران توقف سرمایه‌گذاری شرکت‌های آمریکایی در این بانک در صورت همکاری با ایران هستند؛ این در شرایطی است که تصویب این مجوز که با مخالفت احزاب دست راستی اروپایی همراه بود، به مذاکرات پیش‌رو میان اتحادیه اروپا و ایران کمک خواهد کرد. به همین خاطر بود که فدریکا موگرینی، رئیس سیاست خارجی اتحادیه اروپا نیز به همراه وزیران خارجه چین، فرانسه، آلمان و بریتانیا، با جواد ظریف، وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران درباره آینده برجام گفت‌وگو کردند. از سوی دیگر، حسن روحانی، رئیس‌جمهوری اسلامی ایران که برای دیدار از سوئیس و اتریش به اروپا سفر کرده بود، در وین هشدار داد، تا زمانی که منافع ایران بر اساس برجام تضمین شود، ایران به حضور در این توافق ادامه خواهد داد. 

پس همه اینها سیگنال‌هایی به آینده روابط ایران و اروپاست که می‌تواند در بخش‌های مختلف متمرکز شوند. از سوی دیگر، در روز سه‌شنبه 12 تیرماه در جریان نشست بیست و هفتمین مجمع عادی اتاق ایران و ایتالیا نیز که در تهران برگزار شد، داگاتا، دبیرکل اتاق ایتالیا-تهران نیز خبر داد که در ایتالیا، بانک نه‌چندان بزرگی تاسیس شده است که فقط با یورو داد و ستد می‌کند و منابع آن به یورو نگهداری می‌شود و به این ترتیب فعالیت آن، از سلطه دلار آمریکا خارج است. به گفته این مقام مسوول، این بانک توانایی دارد منابع مالی طرح‌های شرکت‌های ایتالیایی و حتی اروپایی در ایران را تامین کرده و فاینانس پنج میلیارددلاری ایتالیا به ایران را از طریق همکاری با شرکت‌های کوچک و متوسط ایرانی تامین کند. داگاتا از رفتار ترامپ انتقاد کرد و گفت اینکه یک کشور بخواهد خواست‌های خود را بر نظام جهانی و تجارت آزاد تحمیل کند برخلاف عرف بین‌الملل است. 

اما به هر حال، اتحادیه اروپا به طور جدی می‌خواهد با این خواست آمریکا در جهت صیانت از برجام مخالفت کند. به همین خاطر باید امیدوار باشیم شرکت‌های ایرانی توانایی پرداخت تعهدات مالی به طرف‌های تجاری را که به دلیل افزایش شدید نرخ تبدیل ارز در بازار ایران رخ داده است به دست بیاورند. اینها نمونه‌هایی از تلاش اروپا برای نجات همکاری‌های ایران و اروپاست.

‌ آیا همکاری ایران و اروپا در بستر شرکت‌های کوچک و متوسط را می‌توان طرحی در چارچوب همکاری دو منطقه برای بی‌اثر کردن تحریم آمریکا دانست؟

ببینید شاید بهتر باشد بگوییم که اهمیت داستان شرکت‌های کوچک و متوسط در اتحادیه اروپا برای برخی افراد و گروه‌های اقتصادی روشن نیست. مطالعاتی هرچند از سر اشاره، به ادبیات موجود درباره اهمیت شرکت‌های کوچک و متوسط در اتحادیه اروپا نشان می‌دهد مدیران اقتصادی این اتحادیه، به این موضوع نگاه ژرفی دارند و نقش فوق‌العاده بااهمیتی به داستان می‌دهند. آمارها و اطلاعات در دسترس نشان می‌دهد در سال 2015 نزدیک به دو میلیون بنگاه تجاری کوچک و متوسط در اروپا مشغول کار بوده‌اند. این بنگاه‌ها ۸۵ درصد مشاغل اروپایی را تامین می‌کنند. این میزان تولید شغل، چرخ اقتصاد اروپا را به گردش درمی‌آورد. نوآوری‌های این کارآفرینان یک‌پنجم اقتصاد دنیا را، در دست اروپایی‌ها قرار داده است، به همین دلیل هم، شناخت کارکرد موتور اقتصادی این کسب‌وکارهای کوچک و متوسط اهمیت دارد. به عنوان نمونه، می‌توان به این اشاره داشت که بیشتر اقتصاد ایتالیا، متکی بر شرکت‌های بسیار کوچک یا همان میکروکمپانی‌هاست. به عبارت دیگر، تقریباً ۸۶ درصد ایتالیایی‌ها در این زمینه کار می‌کنند. هم پیش از بحران اقتصادی و هم در حال حاضر، استخدام در این بخش به میزان زیادی کاهش یافته است. این به این معنی است که ارزش افزوده‌ای که این شرکت‌ها ایجاد می‌کنند، در مقایسه با زمان قبل از بحران، کاهش یافته است.

 از سوی دیگر، بین شرکت‌های کوچک و متوسط، تحرک تازه‌ای به سوی نوآوری و سیاست‌های نوآورانه بر پایه تخصص هوشمندانه یا همان سیاست‌های نوآورانه برای استفاده موثر و کارآمد از سرمایه‌گذاری دولتی در بخش تحقیق، به وجود آمده است. آنچه درباره نقش و اهمیت بنگاه‌های کوچک و متوسط در ایتالیا بیان شد را می‌توان در سایر کشورهای اروپایی نیز مشاهده کرد. در اروپا برای توسعه این بنگاه‌ها، برنامه‌های متعددی وجود دارد که نشان می‌دهد این اتحادیه به این بخش به طور اساسی می‌پردازد. یکی از برنامه‌های این اتحادیه تامین تسهیلات است. این برنامه دنیای تجارت به تسهیلات مالی اتحادیه اروپا برای استارت‌آپ و شرکت‌های تجارت کوچک و متوسط اختصاص دارد. یا به عنوان مثالی دیگر، در جزیره «گازو» واقع در کشور مالت، با مارک بارتولی، کارشناس امور اروپایی بانک والتا، درباره نحوه دسترسی این شرکت‌ها به بودجه ویژه اتحادیه اروپا گفت‌وگوهایی صورت گرفته که نشان می‌دهد مارک بارتولی، با اشاره به نقش بانک والتا و ارتباط آن با نهادهای اتحادیه اروپا بر این باور است که در بانک والتا با بنیادهای سرمایه‌گذاری اتحادیه اروپا، ارتباط نزدیکی وجود دارد و همین ارتباط توانسته اقدامات پیش‌برنده‌ای را در این حوزه به ثمر برساند. 

در واقع او می‌گوید که این ارتباط، دسترسی تجارت‌های کوچک و متوسط در مالت و جزیره گازو به تسهیلات اتحادیه اروپا را برای توسعه ساده‌تر می‌کند. حتی نمونه این همکاری نیز، برای صنایع کوچک و متوسط در مورد کشورهای دارای کارخانه ساخت در و پنجره آلومینیوم و پی‌وی‌سی در جزیره گازو است که محصولات آن بر اساس بالاترین استانداردهای اتحادیه اروپا و با دستگاه‌های بسیار پیشرفته ساخته می‌شوند؛ به نحوی که تاسیس، خرید و نصب ماشین‌آلات این واحد اقتصادی، با کمک وام بانک والتا و در چارچوب پروژه اتحادیه اروپا عملی شده است. پس نمونه این همکاری‌ها برای ایران هم قابل پیاده‌سازی است. از سوی دیگر، این تسهیلات اتحادیه اروپا به نام (SME) اکنون در چهار کشور مالت و اسپانیا، فنلاند و بلغارستان اجرا می‌شود و قرار است به کشورهای دیگر هم توسعه یابد. به علاوه، آن‌گونه که اتحادیه اروپا می‌گوید برای حمایت از این واحدهای اقتصادی، امکانات مالی دیگری از جمله وام، میکرو فاینانس و سرمایه‌گذاری بزرگ در پروژه‌ها دارد.

‌ آیا این همان برنامه‌ای است که گفته می‌شود ایران نیز می‌خواهد از آن بهره‌برداری کند و اروپا آن را در بسته پیشنهادی خود برای ماندن ایران در برجام پیشنهاد کرده است؟

هنوز جزئیاتی از این بسته به صورت کامل اعلام رسمی نشده است؛ اما آن‌گونه که مقامات ارشد کشورهای اروپایی و حتی سفرای اروپایی نیز بارها اعلام کرده‌اند، حفظ برجام می‌تواند با همکاری مشترک میان ایران و اروپا و البته با تمرکز بر صنایع کوچک و متوسط صورت گیرد. بنابراین به نظر می‌رسد که اروپا می‌خواهد از ابزارهای متنوعی در این رابطه استفاده کند. به عنوان مثال در آلمان بیش از 99 درصد بنگاه‌ها از نظر تعداد، در قالب کوچک و متوسط فعالیت می‌کنند که 60 درصد اشتغال این کشور و 47 درصد از ارزش افزوده اقتصاد به آنها اختصاص دارد. این بنگاه‌ها جزو نوآورترین بنگاه‌ها در سطح اروپا هستند که در دوره سال‌های 2008 تا 2010 در حدود 54 درصد آنها موفق به ارائه محصولات جدید به بازار شده‌اند. این بنگاه‌ها به راحتی نیروی کار ماهر و فارغ‌التحصیلان را جذب می‌کنند و تحت آموزش‌های فنی و حرفه‌ای قرار می‌دهند، به نحوی که 89 درصد از آموزش‌های فنی و حرفه کشور از طریق بنگاه‌های کوچک و متوسط ارائه می‌شود، پس اروپا کاملاً در موضوع صنایع کوچک و متوسط مسلط است و راه درازی را در پیش گرفته است و اکنون به مقصد رسیده است.