از حرف تا عمل

در هفته گذشته خبری بر روی خروجی خبرگزاری‌ها از سوی محمدحسین عادلی قرار گرفت که بر مبنای آن اعلام شد 80 میلیارد دلار از سوی اتحادیه اروپا خط اعتباری برای فعالیت شرکت‌های کوچک و متوسط ایرانی با شرکت‌های کوچک و متوسط اروپایی در نظر گرفته شده است.

برای بررسی شرایط امکان و ایجاد چنین شرایطی ابتدا باید به این نکته توجه کرد که در رفرنس‌های خبری تنها طرف ایرانی است که چنین ادعایی دارد ولی از سوی طرف اروپایی چنین موردی هیچ‌گاه بر روی خبرگزاری‌های رسمی قرار نگرفته است. 

مورد دیگر این است که با جست‌وجوی این خبر به زبان انگلیسی تنها موردی که پیدا می‌شود مربوط به سایت‌های ایرانی و چینی است که خبر فارسی را به انگلیسی ترجمه کرده‌اند و این امر نشان از ادعای کم‌پشتوانه مربوط به این خبر است. همچنین در خبر انتشاریافته اشاره شده است که 80 میلیارد دلار برای تجارت با اروپا در نظر گرفته شده است و استفاده از واحد پول دلار در تجارت با اتحادیه اروپا احتمال بسیار ضعیفی دارد و بیشتر یک ژست سیاسی برای انتشار خوراک خبری برای رسانه‌های داخلی به نظر می‌رسد.

با فرض صحیح بودن خبر امکان ایجاد چنین ترازی بین شرکت‌های کوچک و متوسط ایرانی و اروپایی این موضوع با چالش‌های زیر روبه‌رو خواهد بود:

1- تحریم‌های بانک مرکزی و عدم امکان نقل و انتقال مالی

کلیه شرکت‌های ایرانی در تعامل با بانک‌های ایرانی و بانک‌های ایرانی نیز در تعامل با بانک مرکزی هستند. با تحریم بانک مرکزی ایران از سوی آمریکا نقل و انتقال رسمی از طریق بانک‌های معتبر اروپایی با بانک‌های ایرانی می‌تواند به تحریم تبعی آنها و اعمال جریمه از سوی دولت آمریکا منجر شود و از این‌رو ایجاد تراکنش با بانک‌های ایرانی در حوزه یورو به نظر می‌رسد هدفی دست‌نیافتنی برای بانک‌های ایرانی باشد و حتی بانک ایرانی EIH در آلمان نیز در حال حاضر دچار مشکلات عملیاتی بوده و حتی پیش از فرا رسیدن موعد اجرای تحریم‌ها نیز با تردید بانک‌های اروپایی برای کار با ایران روبه‌رو است. 

بدون امکان نقل و انتقال منابع مالی عملاً فعالیت کسب‌وکارها امکان‌پذیر نیست و به نظر می‌رسد حمایت‌های اروپا در حال حاضر بیشتر حمایت‌های سیاسی بوده و در عرصه عملی اقتصاد شرکت‌ها و فعالان کسب‌وکار در تصمیم‌گیری برای کار با ایران مختار خواهند بود و در این مرحله ابتدا شرکت‌های بزرگ که در بازار آمریکا فعالیت می‌کنند از تعامل با ایران سر باز خواهند زد و سپس با تحریم بانک مرکزی شرکت‌های کوچک‌تر نیز که تعاملی با بازار آمریکا ندارند به علت مسائل مربوط به نقل و انتقال پولی بازار ایران را ترک خواهند کرد. 

از این‌رو ایجاد خط اعتباری 80 میلیارد‌دلاری برای شرکت‌های کوچک و متوسط بدون سیستم نقل و انتقال پولی عملاً ارزشی نخواهد داشت.

2- حجم تراز تجاری پایین فعلی با ایران

وقتی از تعاملات شرکت‌های کوچک و متوسط صحبت می‌شود بیشتر تراز تجاری کالایی در صادرات و واردات غیرنفتی مدنظر قرار می‌گیرد و بر اساس گزارش سالانه سازمان توسعه تجارت، حجم صادرات غیرنفتی ایران در سال 96 نزدیک به 47 میلیارد دلار و ارزش کالای واردشده در همان سال نزدیک به 54 میلیارد دلار است. آنچه مشخص است این است که میزان ادعا شده از سوی مقامات ایرانی بسیار بیشتر از میزان واردات غیرنفتی (نزدیک به 26 میلیارد دلار) است. تعیین این عدد بدون توجه به میزان تراز تجاری ایران با کشورهای دیگر در نظر گرفته شده است. همچنین در این میزان تجارت در مقاصد صادراتی در میان 10 کشور اول هیچ‌یک از کشورهای اروپایی حضور ندارند و نشان از آن دارد که کالاها و خدمات ایرانی راه زیادی برای بازاریابی در بازار اروپا دارند و در حال حاضر جذابیتی برای بازار هدف اروپا ندارند. همچنین در کشورهای مبدأ واردات ایران پنج کشور اروپایی حضور دارند که یکی از آنها (سوئیس) در حوزه یورو نیست و مجموع ارزش کالای واردشده از این کشورها 12 میلیارد دلار و نزدیک به 20 درصد از ارز کل کالای وارداتی را در‌بر می‌گیرد.

3- مقایسه ترکیب واردات و صادرات

در حال حاضر بر اساس آمار ارائه‌شده از سوی سازمان توسعه تجارت قیمت هر تن کالای صادراتی 355 دلار و قیمت هر تن کالای وارداتی 1402 دلار است. این ترکیب نشان از آن دارد که صادرات حال حاضر ما از جنس کالاهای خام است و کالاهای واردشده به ایران از جنس کالای میانی یا نهایی است و این اختلاف نشان از آن دارد که جذاب‌ترین کالا برای مقاصد صادراتی از ایران کالاهایی مانند محصولات پتروشیمی و فلزات اساسی و کانه‌های فلزی از ایران است و در حال حاضر امکان رقابت در عرصه بین‌المللی برای کالای نهایی برای تولیدکننده ایرانی تصور نمی‌شود. 

یکی از دلایل عمده این امر عدم سرمایه‌گذاری و نیاز به سرمایه‌گذاری مشترک با انتقال تکنولوژی توسط کشورهای صاحب تکنولوژی است که در حال حاضر خوش‌بینی چندانی نسبت به آن وجود ندارد و اگر هم امکان‌پذیر باشد توسط شرکت‌های بزرگ خواهد بود که در مقطع فعلی گشایش ارزی‌ای را برای ایران به وجود نخواهد آورد.

4- جنس تجارت شرکت‌های کوچک و متوسط

جنس تجارت شرکت‌های کوچک و متوسط از نوع محصولات تکنولوژیک است و معمولاً فعالیت آنها برپایه خلاقیت و همچنین خلق تکنولوژی بر بستر دانش فنی به‌روز است. مهم‌ترین بخشی که در این زمینه اهمیت دارد تجاری‌سازی ایده‌ها و تولیدات علمی دانشگاهی در حوزه کسب‌وکار است که این امر برای ایجاد تراز تجاری با کشورهای اروپایی به جای صادرات نفتی و محصولات خام نیازمند سرمایه‌گذاری و تحولات سیاستگذاری در بخش‌هایی از اقتصاد ایران است و در کوتاه‌مدت راهکاری برای برون‌رفت از بحران اقتصادی و بحران ارزی ایران نیست و در خوش‌بینانه حالت یک سرمایه‌گذاری سه‌ساله را از سوی نهادهای سیاستگذار می‌طلبد.

جمع‌بندی

آنچه به نظر می‌رسد چنین ادعایی از سوی طرف‌های ایرانی -و نه طرف‌های اروپایی- بیشتر به خوراک خبری سیاسی برای رسانه‌های داخلی برای کاهش التهاب بازار ارز شبیه است و چنین رویکردهای سیاسی‌ای به نظر در کف بازار و شرایط واقعی اقتصادی میان ایران و اروپا در مقطع فعلی دور از دسترس است. آنچه در تعامل با اتحادیه اروپا باید توجه داشت مادامی که بانک مرکزی ایران در تحریم به سر ببرد امکان کار بانک‌های تجاری اروپایی با بانک‌های ایرانی فراهم نخواهد بود و همچنین به علت آنکه بانک مرکزی اروپا یا بانک سرمایه‌گذاری اروپا مکانیسمی برای تسویه و نقل و انتقال وجه ندارند عملاً حمایت اروپایی‌ها تنها به حمایت سیاسی محدود خواهد شد و در عرصه عمل امکان اجرایی شدن آن محدود خواهد بود. 

همچنین تراز تجاری ایران با کشورهای اروپایی نشان از آن دارد که ما بیشتر بازار هدفی برای کشورهای اروپایی بوده و در خوش‌بینانه‌ترین حالت مقصدی برای سرمایه‌گذاری مشترک با طرف اروپایی خواهیم بود و میزان تراز تجاری فعلی اهرم بالایی را برای تعامل با طرف اروپایی ایجاد نمی‌کند. 

ایجاد تجارت از جنس شرکت‌های کوچک و متوسط به تجاری‌سازی تولیدات علمی دانشگاهی نیاز دارد که در این زمینه سابقه چندان درخشانی از ایران در عرصه کسب‌وکار در بازارهای بین‌المللی و حتی در بازارهای داخلی در مقیاس کلان وجود ندارد.