دریای زباله ساحل ندارد
بررسی وضعیت مدیریت پسماند در شمال ایران در گفت‌وگو با حسینعلی ابراهیمی‌کارنامی
حسینعلی ابراهیمی‌کارنامی می‌گوید: واقعیت این است که هیچ‌کسی هیچ مطالعه مدونی در زمینه ربط سرطان در شمال با زباله انجام نداده که بتوان بر پایه آن یک رای صحیح و دقیق صادر کرد. به دلیل همین نگرانی‌ها و البته نبود اطلاعات کافی در این زمینه از دانشگاه علوم پزشکی استان خواسته‌ایم مطالعه‌ای در این زمینه انجام بگیرد که ببینیم آیا اساساً رابطه‌ای بین شیوع سرطان در شمال با پیامدهای مدیریت پسماند وجود دارد یا خیر.
سالانه به طور میانگین نزدیک به 30 میلیون ایرانی به شهرهای شمالی ایران سفر می‌کنند و چند روزی را به گشت و گذار می‌پردازند. گردشگران در باریکه خزر بی‌توجه به ظرفیت‌های سرزمینی از جمله کمبود مراکز حرفه‌ای دفع پسماند، با خود انواع زباله را حمل یا در آنجا تولید می‌کنند. بسیاری از گردشگران مسوولیت‌نشناس در اماکن جنگلی و منابع طبیعی زباله‌های خود را رها می‌کنند و چشم‌اندازهای زشتی را در کرانه سبز ایران به وجود می‌آورند. حجم انبوه ورودی دائمی گردشگر به شهرهای شمالی به خودی خود سبب بالا رفتن مصرف مواد غذایی و در ادامه تولید زباله می‌شود اما از سوی دیگر مدیریت این زباله‌ها به نحوی نیست که انگار یک سرزمین در شکل‌گیری چنین فاجعه‌ای سهیم است. حسینعلی ابراهیمی‌کارنامی رئیس اداره محیط زیست استان مازندران به این پرسش‌ها پاسخ داده که آیا سیاستی ملی برای مدیریت بحران زباله‌ها در شمال ایران و به طور مشخص در مازندران وجود دارد یا خیر؟
♦♦♦
میزان تولید زباله در مازندران به طور میانگین در طول سال چقدر است؟
تولید زباله در مازندران به طور میانگین بین 2700 تا 3 هزار تن در روز است. استان مازندران استان گردشگرپذیری است و این‌طور نیست که گردشگرپذیری آن به زمان خاصی محدود شود. بعضی مواقع پیک ورود گردشگر را داریم ولی مازندران عمدتاً درگیر مساله گردشگری به صورت مستمر است.
زباله تولیدی در شمال متاسفانه در حال حاضر به صورت غیرقانونی دفن می‌شود. طبق برنامه پنجم توسعه دفن زباله در شهرهای ساحلی و شهرهای بالای 200 هزار نفر پس از پایان سال چهارم برنامه پنجم ممنوع بوده است. الان این کار تخلف محسوب می‌شود. متاسفانه این روش زاییده چند دهه نبود برنامه‌ریزی برای مدیریت پسماند در ایران و در شمال ایران به عنوان مرکز تولید زباله انبوه است. ما امروز میراث‌دار نبود برنامه‌ریزی در گذشته هستیم. حالا زباله‌ها عمدتاً در جنگل دفن می‌شوند. شمال به خاطر نوع توپوگرافی که دارد، دفن زباله در مناطق مختلف آن سبب می‌شود که آلودگی از طریق دره‌ها و رودخانه‌های زیادی که وجود دارد، نهایتاً به دریای خزر بریزد.
دفن زباله در جنگل چه تبعاتی دارد و چه میزان از جنگل‌های شمال درگیر دفن زباله هستند؟
دفن زباله تبعات زیادی دارد. ابتدا باید در نظر گرفت که ظرفیت زیستگاهی در جنگل به خاطر دفن زباله از بین می‌رود. زیستمندان جنگل نیز بالطبع از بین می‌روند. شیرابه‌های زباله انباشت‌شده، آب و خاک آنجا را از بین می‌برد. شیرابه به رودخانه‌ها می‌ریزد و نهایتاً آب رودخانه‌ها آلوده و سپس به دریا ریخته می‌شود. ما بخشی از ذخایر آبزیان دریای خزر را یا از دست داده‌ایم یا متاثر از آلودگی آب‌های رودخانه‌ها به خاطر ورود شیرابه‌های زباله به دریای خزر هستند. این ماجرا در بلندمدت به خاطر انباشت مواد آلی مشکلات شدیدی را به وجود می‌آورد. آلودگی ناشی از زباله، ظرفیت‌های گردشگری زیادی را در شمال در خیلی از مناطق از بین می‌برد. بوی تعفن ناشی از دپو و دفن زباله تا شعاع چند کیلومتری عبور و مرور را با مشکل مواجه می‌کند بنابراین امکان طبیعت‌گردی در بسیاری از مناطق از بین رفته است.
برای مدیریت بهتر این حجم زباله در شمال کشور چه باید کرد؟ آیا برای بهبود روند مدیریت همکاری بین دستگاه‌ها وجود دارد؟
ما به سمت تعامل بیشتر پیش رفته‌ایم. چون پیشتر اولین بهانه‌هایی که مطرح می‌شد این بود که آیا مجوزهای لازم برای مدیریت پسماند وجود دارد یا نه. آیا ادارات همکاری می‌کنند یا خیر؟ الان با تعاملی که در سطح استان به وجود آمده، واحدی نیست که برای مدیریت پسماند چه در حوزه بازیافت و چه در حوزه انرژی آمده باشد و مجوزی دریافت نکرده باشد. بنابراین اینها الان مشکل نیستند. اما بدقولی بسیاری در این زمینه وجود دارد. برای مثال کشورهای اروپایی که به شمال آمدند و قرار شد در زمینه مدیریت پسماند سرمایه‌گذاری کنند، بدقول بودند و به عهدشان وفا نکردند.
علت اینکه وعده‌های سرمایه‌گذاران خارجی یا احیاناً خارجی در مدیریت پسماند شمال ایران به شکست انجامید چیست؟
دلیل اصلی آن را نمی‌دانیم اما بالاخره به وعده‌های خود عمل نکردند و پاسخگوی این بدعهدی باید دستگاه‌هایی باشند که در حوزه‌های بین‌المللی فعالیت می‌کنند. اما ما در کمیته راهبردی مدیریت پسماند استان، شیوه‌نامه‌ای را برای حدود 27 سایت اصلی که الان داریم از آنها استفاده می‌کنیم، تصویب کردیم. تلاش شده لااقل این سایت‌هایی که اکنون در مازندران در حال سرویس‌دهی و مدیریت پسماند هستند، بهداشتی اداره شوند. در یک سال گذشته اقدامات خوبی یا صورت گرفت یا در شرف انجام است. اقداماتی مثل ایزوله کردن سلول‌های دفن زباله و تصفیه شیرابه در دستور کار قرار گرفت. محصور کردن محوطه دپوی زباله، خاک‌پوشانی و ضدعفونی با آهک و... اقداماتی بود که طی یک سال گذشته بر آنها تاکید شده است و قرار است تا پایان سال 97 به پایان برسند. در آخرین گزارشی که ما از کارگروه مدیریت پسماند طی روزهای اخیر دریافت کردیم، خوشبختانه روند خوبی را شاهد هستیم.
بهترین شیوه مدیریت زباله در شمال با توجه به مسائلی مثل کمبود زمین و بالا بودن سطح آب‌های زیرزمینی و... چیست؟
الان بیشتر دفن می‌شود که دفن زباله اساساً مورد تایید نیست اما با توجه شرایط موجود باید تدبیری اتخاذ شود. همزمان چند کار دارد انجام می‌شود و البته بهترین کار این است که دفن متوقف شود. اما چون مجبور هستیم لااقل باید دفن بهداشتی انجام شود. همزمان با کمک شهرداری‌ها تفکیک از مبدأ را شروع کردیم که اگر تا پایان سال زیرساخت‌های آن آماده شود، کمک بزرگی به بهبود مدیریت زباله خواهد کرد. در کنار این بحث تفکیک از مبدأ را شروع کردیم. اگر تا پایان سال بتوانیم تفکیک از مبدأ را نهادینه کنیم، نزدیک به 30 درصد حجم زباله ما کم خواهد شد. در کنار این بحث تغییر الگوی مصرف را داریم. در شمال تولید زباله به نسبت بقیه کشور بالاتر است. الگوی کاهش مصرف، می‌تواند کمک کند. در حال حاضر شهرداری‌های استان به خصوص در مرکز استان به شکلی مدرن و زیبا کار تفکیک و مدیریت الگوی مصرف را با بسته‌های تشویقی در پیش گرفته‌اند که شهروندان تشویق شوند و زباله‌های قابل بازیافت مانند پلاستیک، کاغذ و... را تحویل دهند و در قبال آن یکسری خدمات دریافت کنند. از طرف دیگر اتفاق مبارکی که افتاده این است که ما برای شیرابه زباله که مشکلات بسیاری برای آب و خاک مازندران ایجاد کرده با کمک یکی دو گروه نخبه که موسسه‌ای دانش‌بنیان هستند در حال تدارک برنامه‌ای برای تصفیه شیرابه با نانوفیلتر هستیم. با طرح‌هایی که شرکت‌های بومی دانش‌بنیان ارائه داده‌اند و همین ایام در حال بررسی آنها بودیم، بسیار امیدوار هستم که شرایط مدیریت پسماند در حال رشد و رو بهبودی است.
برای مدیریت پسماندهای بیمارستانی و زباله‌های عفونی که خیلی خطرناک هستند، چه برنامه‌ریزی کرده‌اید؟
در تمامی بیمارستان‌ها با شیوه اتوکلاو زباله‌های بیمارستانی بی‌خطرسازی می‌شوند ولی زباله‌های عفونی که در کلینیک‌ها و مطب‌ها و مراکز درمانی دیگر تولید می‌شود نیاز به مدیریت بهتر دارد. بیش از 50 درصد این مراکز تولید پسماند عفونی در مازندران مدیریت نمی‌شوند و ما در این زمینه مشکلاتی داریم. اکنون موسسه‌های دانش‌بنیان به نظر می‌رسد برنامه‌های بسیار خوبی برای مدیریت این بخش دارند. ما هم تصویب کرده‌ایم که تمامی سرمایه‌گذارانی که بخواهند در بحث مدیریت پسماندهای عفونی سرمایه‌گذاری کنند، ما زمین مجانی در اختیار می‌گذاریم. واحدی در آمل راه‌اندازی شده که کل زباله‌های عفونی غیر‌بیمارستانی را جداسازی و مدیریت می‌کند که کمک بزرگی به تفکیک زباله‌های عفونی غیر‌بیمارستانی از زباله‌های عادی است که البته یکی از بزرگ‌ترین مشکلات پسماند در شمال است.
آیا امکان خروج و فروش زباله‌های مازندران یا به طور کلی از شمال ایران وجود دارد؟
بحث خروج زباله و فروش مطرح بوده اما به دلیل اینکه کیفیت زباله خوبی نداریم عملیاتی نیست. زباله تولیدی در ایران حجم زیادی آب دارد و حمل‌ونقل آن مشکل است. اینها می‌تواند به عنوان یک نظر مطرح شود. ما باید مدیریت زباله را در خود استان انجام دهیم. مدیریتی با مشارکت خود مردم که اصلی‌ترین مولفه در تولید زباله هستند.
با توجه به تحریم کشور و مسائلی که در ارتباط با سرمایه‌گذاری خارجی داریم، آیا کسانی در داخل هستند که بتوانند در این زمینه سرمایه‌گذاری کنند؟ اگر پاسخ مثبت است چه نوع محدودیت‌هایی برای آنها ایجاد می‌شود؟
شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی که الان برای بحث تصفیه شیرابه طرح داده‌اند، شرکت‌هایی هستند که توان کار کردن دارند. بخش سخت‌افزاری ماجرا در داخل کشور است اما ممکن است آنها به عنوان بخش خصوصی در بخش نرم‌افزاری بتوانند با شرکت‌های خارجی هم کار کنند. در کارگروه مدیریت پسماند شرکت ماشین‌سازی اراک حضور داشت و طرحی ارائه داد که خیلی امیدوار شدیم. بخش اعظمی از سازه‌ها می‌تواند در داخل تولید شود. با این روش ما می‌توانیم به بحث اشتغال و تولید ملی کمک کنیم. مسائلی مثل تحریم نیز دیگر اثرگذار نیست. ما تمام نگاهمان روی توان داخلی متمرکز است. الان اتفاقی که برای تفکیک از مبدأ، بحث فرهنگ‌سازی، ساماندهی مراکز دفع زباله و... دارد صورت می‌گیرد، اتفاق مهمی است. اتفاق دیگر اینکه ما بودجه و اعتبار لازم برای کارخانه‌های کمپوست در بهشهر، بابل، تنکابن، نور و... را تامین کرده‌ایم. سرمایه‌گذاری آمده و کار را عملیاتی کرده است. قائمشهر یکی از سایت‌های بسیار بد و با مکان‌یابی غلط است که زباله در آن ذخیره می‌شود، در آنجا سرمایه‌گذار برای تبدیل این سایت به مرکز تولید برق RDF آمده است. اینها اتفاقات خوبی است که در حال تجربه آن هستیم و شهرداری قائمشهر کارهای این مرکز را نهایی کرده و ظرف یکی دو هفته آینده (پایان تیر) به سمت عقد قرارداد بین طرفین می‌رویم. زباله‌سوز نوشهر امیدواریم که تا پایان سال 97 به بهره‌برداری برسد. زباله‌سوز شهر ساری نیز باید تا پایان سال به بهره‌برداری برسد. بخشی از کار ساختمانی آن صورت گرفته است و تجهیزات آن در حال تکمیل است. استاندار در جلسه کارگروه راهبردی مدیریت پسماند دستورات خوبی داد که بقیه تجهیزات این مرکز تهیه شود. این آمادگی در استان نیز وجود دارد که آنها که علاقه‌مند به سرمایه‌گذاری هستند، بیایند در حوزه مدیریت پسماند سرمایه‌گذاری کنند. ما بحث دستگاه‌های تولید کمپوست خانگی را داریم که کسانی آمده‌اند و این بحث را مطرح کرده‌اند. در تلاش هستیم این بحث را اشاعه دهیم که زباله‌های تر بعد از 10 روز در خانه تبدیل به کمپوست غنی‌شده قوی برای استفاده در مصارف کشاورزی شود. مجموعه فعالیت‌هایی شروع شده و بند پوتین‌ها بسته شده تا معضل زباله در شمال و به‌خصوص مازندران حل شود.
شیوع بیماری‌ها در شمال به‌خصوص افزایش نرخ سرطان مساله مهمی است که دغدغه بسیاری از مردم است. آیا رابطه‌ای بین نحوه مدیریت پسماند در شمال با افزایش نرخ سرطان وجود دارد؟
گمانه‌زنی‌هایی مطرح شده است ولی واقعیت این است که هیچ‌کسی هیچ مطالعه مدونی در این زمینه انجام نداده که بتوان بر پایه آن یک رای صحیح و دقیق صادر کرد. به دلیل همین نگرانی‌ها و البته نبود اطلاعات کافی در این زمینه از دانشگاه علوم پزشکی استان خواسته‌ایم مطالعه‌ای در این زمینه انجام بگیرد که ببینیم آیا اساساً رابطه‌ای بین شیوع سرطان در شمال با پیامدهای مدیریت پسماند وجود دارد یا خیر. اینکه شیرابه‌های مراکز دپوی زباله به سمت رودخانه‌ها می‌رود و از آن طریق وارد مواد غذایی مردم می‌شود قطعاً می‌تواند خطرناک باشد. این کار، کاری تخصصی است و باید مراکز علمی و پزشکی در این زمینه تحقیق دقیق بکنند و بتوانند نظر کارشناسی بدهند. ما الان چنین امکانی نداریم که بتوانیم درباره وضعیت تاثیر آلودگی مدیریت پسماند بر شیوع سرطان در مازندران اظهار نظر کنیم.
بحث سوزاندن زباله در شمال مطرح است که مخاطرات زیست‌محیطی دارد. رئیس سازمان محیط زیست گویا گفته‌اند تولید انرژی از زباله در شمال منتفی است. آیا مخالفتی با پروژه‌های تدوین‌شده برای مدیریت پسماند در مازندران از سوی سازمان محیط زیست صورت گرفته است؟
نه، حقیقتاً بحثی در این مورد مطرح نشده است. آن چیزی که از سخنان آقای کلانتری شنیدم این نیست که نظر آقای کلانتری به صرف سوزاندن زباله بدون استفاده دیگری باشد. بحث سوزاندن زباله مساله مهمی است. وقتی ما زباله را می‌سوزانیم چرا از آن در تولید برق استفاده نکنیم. متاسفانه بدقولی‌هایی که از سوی سرمایه‌گذاران صورت گرفت و ابتدا تصور یک شرایط آرمانی را برای ما ایجاد کردند، سبب شد در طراحی برنامه کمی مشکل به وجود بیاید اما بالاخره ما به این نتیجه رسیدیم که زباله‌ها را به شکلی از این وضعیتی که دارند دربیاوریم و سوزاندن یکی از این روش‌هاست. البته در مناطقی شرکت بین‌المللی جایکای ژاپن برای تولید برق برنامه‌ریزی کرده است. در حوزه آمل برنامه‌ریزی کرده بودند ولی چون زباله‌های ما به دلیل «تر» بودن، برای تولید انرژی کم‌حجم است و برای تولید برق به حجم بیشتری برای تولید انرژی نیازمند هستیم، از این طرح منصرف شدند. بنابراین طرح‌هایی که قرار بود انجام شود با این وضعیتی که داریم صورت می‌گیرد. تفکیک زباله برای بازیافت اکنون انجام می‌شود و آن مقدار که باقی می‌ماند سوزانده می‌شود تا در شرایطی که نمی‌توانیم از سوختن انرژی تولید کنیم، لااقل پسماند را دفن نکنیم و مخاطرات دفن را کمتر کنیم. امروز تکنولوژی‌هایی آمده که بعد از سوختن زباله آلودگی آن را فیلتر می‌کند. اگر ما می‌بینیم در اروپا هم انرژی تولید می‌کنند ناشی از سوختن است. بنابراین بسته به تکنولوژی پسماند را مدیریت می‌کنند.
شما در بخشی از صحبت‌ها گفتید روند مدیریت زباله در شمال امیدوارکننده است. اما چیزی که ما شاهد آن هستیم، روندی بحرانی را نشان می‌دهد که می‌تواند در صورتی که مدیریت نشود، آینده حیات در مازندران و شمال ایران را با مخاطره جدی مواجه کند. آینده مدیریت پسماند با توجه به نبود تکنولوژی و سرمایه‌گذار و تحمیل تحریم‌ها چیست؟
خدمات مازندران خیلی فراتر از استان مازندران و در سطحی وسیع برای تمام ایران است. ما در حوزه پسماند و پساب با انباشتی از سراسر ایران مواجه هستیم. بخشی از این مساله به گردشگری مازندران برمی‌گردد. ما نمی‌گوییم مردم به مازندران نیایند. قدمشان روی چشم، مردم مازندران میهمان‌نواز هستند ولی خدمات برای یک منطقه است باید زیرساخت‌های خدمات هم از امکانات فرا منطقه‌ای تامین شود. اخیراً نامه‌ای به رئیس مجمع نمایندگان استان نوشتم. در آن نامه خواهش کردم ما باید یک ردیف اعتباری مستقل برای بحث مدیریت پسماند در اختیار داشته باشیم چراکه بحث زباله در شمال فقط مربوط به مردم شمال نیست ولی مخاطرات آن برای مردم بومی است. البته ما برای ایجاد زیرساخت تولید انرژی از پسماند مشکل کمبود زمین نداریم و اگر چنین زمینه‌ای باشد زمین در اختیار سرمایه‌گذار خواهیم گذاشت. اینکه گفته می‌شود سیستم‌های نوین مدیریت پسماند به خاطر کمبود زمین وارد نمی‌شود حرف بی‌ربطی است. ما اینجا همه مجوزهای لازم را در اختیار سرمایه‌گذار خواهیم گذاشت و اینکه گفته می‌شود مجوز داده نمی‌شود حرف درستی نیست. البته در این فرصت لازم است تذکر بدهم که خیلی‌ها از این فرصت می‌خواهند سوءاستفاده کنند و ما باید مراقب باشیم چراکه بسیاری از کسانی که ادعا می‌کنند در این زمینه می‌خواهند حضور داشته باشند اساساً نه سرمایه‌ای دارند و نه تکنولوژی در اختیار دارند و اساساً اهداف دیگری دارند که باید مراقب باشیم.