تهدید نیم‌میلیونی

با تصمیمات اخیر آمریکا درباره ایران، این سوال مطرح شده که صادرات نفت ایران چه سرنوشتی پیدا خواهد کرد. این موضوع علاوه بر آنکه از جنبه سیاست خارجی و تامین درآمدهای ارزی ایران اهمیت دارد، به دلیل حساسیت بازار جهانی نفت نیز مورد توجه قرار گرفته است. در شرایط افت تولید ونزوئلا و کاهش ذخایر تجاری نفت کشورهای OECD، افزایش تنش‌های سیاسی و خروج بخشی از نفت ایران، تاثیر قابل ‌توجهی بر بازار دارد؛ چنان‌که بخش زیادی از افزایش هفته‌های اخیر قیمت نفت به انتظار لغو تحریم‌ها از سوی ترامپ نسبت داده می‌شود. تاثیر تحریم بر بازار نفت از این جنبه نیز اهمیت دارد که می‌تواند تصمیم‌گیری مقامات آمریکایی را تحت ‌تاثیر قرار دهد؛ چراکه مصرف‌کنندگان آمریکایی و نیز متحدان آمریکا از تصمیم تحریم متاثر خواهند شد. در نوشته حاضر، ابتدا تصویری از مقاصد صادراتی نفت ایران ترسیم می‌شود، سپس تاثیر تحریم‌ها بر صادرات نفت و در نهایت تاثیر آن بر بازار جهانی نفت مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

چه میزان صادرات و به کجا

پلاتس صادرات نفت و میعانات گازی ایران را در ماه آوریل 2018 حدود 7 /2 میلیون بشکه در روز برآورد کرده که از این رقم 81 /1 میلیون بشکه به آسیا صادر شده و 717 هزار بشکه به اروپا رفته است. تولید نفت ایران در آوریل 83 /3 میلیون بشکه در روز بود. چین، هند و کره جنوبی به ترتیب با واردات حدود 700 هزار بشکه در روز، 500 تا 700 هزار بشکه در روز و 300 هزار بشکه در روز، اصلی‌ترین مقاصد صادرات نفت ایران در ماه‌های اخیر بوده‌اند. ترکیه، ایتالیا، امارات متحده عربی، ژاپن، فرانسه و یونان در جایگاه‌های بعدی ایستاده‌اند. به جز ترکیه، واردات اغلب کشورهای دیگر کمتر از 200 هزار بشکه در روز و بعضاً کمتر از 100 هزار بشکه در روز بوده است. در مقیاس طولانی‌مدت‌تر، بر اساس گزارش میس، طی سال 2017 ایران کمتر از 7 /1 میلیون بشکه نفت در روز به آسیا و بیش از 550 هزار بشکه نفت به اروپا صادر کرده است. سهم اصلی را در مقاصد آسیایی، چین و هند با مجموع واردات 1 تا 2 /1 میلیون بشکه در روز در اختیار داشته‌اند. در اروپا نیز ایتالیا با حدود 200 هزار بشکه در روز و فرانسه با کمتر از 150 هزار بشکه در روز، مقاصد مهم بوده‌اند. حدود دوسوم نفت ایران به بازارهای آسیایی می‌رود که عمده آن (چین و هند) در کوتاه‌مدت از تحریم‌های آمریکا تاثیر زیادی نمی‌پذیرد. در عین حال بخشی از نفت که به اروپا صادر می‌شود، در صورتی که مقرره بازدارنده (Blocking Regulation) و دیگر مقررات نتوانند پوشش کافی فراهم آورند (که احتمالاً این‌طور خواهد بود) به تدریج از تحریم‌های آمریکا تاثیر خواهند پذیرفت. کره جنوبی و ژاپن نیز مقاصدی هستند که به عنوان مقاصد پرریسک از آنها یاد می‌شود.

تاثیر بر صادرات نفت

پلاتس تخمین می‌زند در نیمه اول 2019، تاثیر تحریم‌ها حدود 200 هزار بشکه در روز ناشی از کاهش واردات کره جنوبی و ژاپن باشد و پس از آن دایره تاثیر به حدود 500 هزار بشکه در روز افزایش یابد. این کاهش می‌تواند سناریوی بدبینانه تا روزانه یک میلیون بشکه نفت ایران را از بازار خارج کند. به عبارت دیگر انتظار می‌رود در سال 1398 با فرض عدم دستیابی به توافقی مکمل، درآمد صادرات نفت و میعانات گازی ایران (با فرض عدم افزایش قابل‌توجه قیمت‌ها) نسبت به شرایط عادی 20 تا 40 درصد کاهش یابد. کره جنوبی در آوریل امسال 25 درصد کمتر از ماه مشابه سال قبل نفت وارد کرده که در ادامه کاهش مداوم شش ماه اخیر نفت از ایران بوده است. در کنار این کشور، انتظار می‌رود ژاپن نیز در صورت تداوم روند فعلی، واردات نفت را از ایران کاهش دهد و در نتیجه عمده کاهش واردات از این دو کشور رقم بخورد. همزمان با جدی شدن مساله تحریم‌ها، بر اساس آنچه در رسانه‌ها منتشر شده، تحرکاتی برای تثبیت جریان صادرات نفت ایران به چین و هند وجود داشته که در نتیجه پیش‌بینی می‌شود همچون دوران تحریم، این دو کشور بتوانند بخش زیادی از درآمدهای نفتی را تامین کنند؛ اگرچه مساله انتقال پول ممکن است مشکل‌ساز باشد. توافق ایران با شرکت‌های چینی مثل سینوپک و CNPC و هندی مثل ONGC در زمینه توسعه میادین ایران، می‌تواند بر توافق صادرات نفت موثر باشد. تحریم‌ها ضمناً می‌توانند به عاملی در جهت تسهیل دسترسی پالایشگرهای چینی و هندی به نفت ایران عمل کنند و در عمل به نفع آنها باشند. افزایش قابل‌توجه صادرات نفت ایران در ماه‌های منتهی به تصمیم اخیر ترامپ، می‌تواند به این معنا باشد که افت صادرات نفت تا مدتی بیش از حالت عادی بر تولید بی‌تاثیر باشد؛ چراکه ظرفیت ذخیره‌سازی بیشتری نیز در دسترس خواهد بود.

تاثیر بر بازار جهانی نفت

با در نظر گرفتن ظرفیت مازاد تولید کشورهای اوپک و غیراوپک، به نظر می‌رسد بازار نفت از ظرفیت مازاد (Spare Capacity) کافی برخوردار است. علاوه بر تحقق بیش از انتظار توافق اوپک و غیراوپک برای کاهش تولید نفت، ظرفیت آمریکا برای افزایش حداقل یک‌میلیونی تولید نفت (طبق برآورد اوپک، که ممکن است در عمل بسیار بیشتر باشد)، موجب شده در شرایط عادی بتوان خروج نیم میلیون بشکه از نفت ایران را به آسانی پاسخ داد. در نقطه مقابل اما واقعیات دیگری هم وجود دارد: رشد بیش از انتظار تقاضای جهانی نفت در 2018، با افت ذخایر تجاری OECD در نتیجه پایبندی بیش از انتظار اوپک و غیراوپک به تعهد کاهش تولید و افت نیم میلیون بشکه‌ای تولید نفت ونزوئلا. این موارد باعث می‌شود خروج نفت ایران از بازار، برای بسیاری از بازیگران به سادگی قابل تحمل نباشد. افت بیش از نیم‌میلیونی تولید نفت ونزوئلا طی سال گذشته موجب شده تاثیرگذاری ظرفیت مازاد کل کشورهای اوپک کاهش یابد. باوجود همه موارد فوق، روی کاغذ امکان پاسخگویی به کاهش 500 هزار بشکه‌ای تولید نفت ایران کاملاً ممکن به نظر می‌رسد. این بدون در نظر گرفتن پیش‌بینی‌های خوش‌بینانه‌ای است که امکان افزایش تولید نفت شیل را به مراتب بیش از ارقام اوپک برآورد می‌کنند و در شرایط افزایش فعلی قیمت‌ها، امکان دارد ارقام بیشتری نیز به دست دهند. تولید نفت آمریکا اکنون بیش از 7 /10 میلیون بشکه در روز است و تا پایان سال از 11 میلیون بشکه در روز خواهد گذشت. بنابراین در مجموع می‌توان گفت پتانسیل کافی برای جبران خروج 500 هزار بشکه‌ای نفت ایران از بازار وجود دارد. در زمینه قیمت به نظر می‌رسد بخش عمده انتظارات درباره کاهش تولید نفت ایران در قیمت‌های فعلی منعکس شده و خروج تدریجی نفت ایران از بازار (تا حدود نیم ‌میلیون بشکه در روز) به یک جهش قیمتی نخواهد انجامید. برخی موارد ممکن است این روند را تغییر دهند و شاید حتی به صورت هفتگی، نفت 100‌دلاری را رقم بزنند. مهم‌ترین آنها، تصمیم اوپک و غیراوپک به تداوم کاهش تولید، همزمان با تداوم افت تولید نفت ونزوئلا و رسیدن آن به زیر یک میلیون بشکه در روز است که ظرف یک ماه آینده این موضوع روشن می‌شود. اگر توافق کاهش تولید پایان یابد، با فرض تداوم رشد تولید نفت آمریکا، بازار نفت می‌تواند خروج نفت ایران را از بازار (در محدوده نیم میلیون بشکه در روز) به سادگی تاب آورد. به عبارت دیگر تحریم نفت ایران از سوی آمریکا، با فرض اینکه به صورت تدریجی صورت گیرد و حداکثر یک میلیون بشکه از نفت ایران را تا پایان 2019 از بازار خارج کند، تنها در صورتی که اوپک و غیراوپک تصمیم خود را به کاهش تولید ادامه دهند، می‌تواند بر بازار نفت تاثیر قابل‌توجهی بگذارد.