ثروت کویر تشنه
سید‌ابوالفضل موسوی از ظرفیت‌های اقتصادی استان یزد در سال‌های بی‌آبی می‌گوید
سید‌ابوالفضل موسوی می‌گوید: درباره اعتراض کشاورزان نائین باید تاکید کرد که نمی‌توان از آب آشامیدنی مردم چشم‌پوشی کرد. دولت آب مربوط به کشاورزی را قطع کرده و تنها برای آب شرب نسبت به آب کشاورزی مورد استفاده برخی کشاورزان استان‌های دیگر، اولویت قائل شده است.
بحران خشکسالی گرچه سایه‌اش را بیش از هرجا در نقاط کویری ایران گسترانده و بخش‌های مرکزی ایران را حالا با چالش‌های جدی اقتصادی و اجتماعی روبه‌رو کرده است اما به نظر می‌رسد، این بحران در استان یزد هنوز چهره سیاه خود را نمایان نکرده است؛ شاید سختکوشی مردمان آن که آداب و قاعده زندگی در کویر را به خوبی می‌دانند یکی از عمده‌ترین دلایلی باشد که هنوز در این استان بی‌آب می‌توان از کشاورزی و صنعت سخن گفت. گرچه دراین‌باره منتقدان جدی وجود دارند اما نماینده شهر یزد و اشکذر در مجلس، با وجود آنکه بر چالش بی‌آبی در این استان صحه می‌گذارد، همچنان مدافع ادامه فعالیت‌های کشاورزی و صنایع در این استان است. او در این گفت‌وگو در کنار چالش مهم بی‌آبی، از ظرفیت‌های اقتصادی یزد می‌گوید.
♦♦♦
استان یزد به عنوان یکی از قدیمی‌ترین استان‌های ایران دارای چه ویژگی‌های بارزی است؟
استان یزد حتی در همان نگاه اول هم دارای موقعیت قابل توجهی است. از منظر خطوط مواصلاتی و راه از این ویژگی برخوردار است که همزمان دارای جاده و مسیر زمینی خوب و نیز خطوط ریلی است. از سوی دیگر طی یک پژوهش درباره ویژگی‌های انسانی این استان، به این نتیجه رسیدیم که مردمان استان یزد مولد هستند. این به معنای آن است که مواد خام را از نقاط دیگر می‌گیرند و به فرآورده‌هایی تبدیل می‌کنند که به عنوان محصولات این استان شناخته شده و مورد اقبال مردم ایران است. برای مثال می‌شود به محصولات غذایی نظیر شیرینی یزدی اشاره کرد که مواد اولیه آن مربوط به یزد نیست و از سایر استان‌ها وارد می‌شود اما حاصل آن، محصولی است که در تمام ایران به نام یزد شناخته می‌شود. مورد دیگر فرآورده‌های حاصل از کنجد است. یزد کنجد ندارد و از استان‌های دیگر وارد می‌کند با وجود این، محصولاتی مانند ارده، حلوا شکری و... را از آن تولید می‌کنند که مرغوب‌ترین آنها از شهر اردکان و شهرهای استان یزد به سایر نقاط ایران ارسال می‌شود. بنابراین یکی از ویژگی‌های اصلی استان یزد، خصلت مولد بودن و سختکوشی مردمان آن است که با تکیه بر دانش و توان خود، مواد خام را می‌گیرند و محصولاتی را به بازار ایران و دنیا عرضه می‌کنند که حرف اول را در تولید می‌زند. این نمونه‌ای از فعالیت مولدانه مردم استان یزد است که از قدیم‌الایام بوده و هست. نمونه جدید آن هم کیت‌های الکترونیکی خودروهای سواری همه در یزد تولید می‌شود. بنابراین می‌شود گفت مردم استان یزد علاوه بر آنچه گفته شد، دانش‌بنیان نیز هستند.
استان یزد به لحاظ سابقه دیرینه‌ای که دارد، از معماری منحصربه‌فردی هم برخوردار است. ویژگی دانش‌بنیان بودن مردم این استان در معماری آن نیز کاملاً پیداست. یزد از قدیم توانسته معماری خود را منطبق با اقلیم خاص خود برپا کند. مردم این منطقه بر مبنای آب‌وهوای گرم و خشک و با توجه به میزان بالای تابش خورشید خانه‌های خود را پایه‌ریزی کرده و توانستند فضاهای عملکردی شهری را به صورت درست در معماری مورد نظر خود ترسیم کنند. وجود بادگیر و زیرزمین‌ها، از ویژگی‌هایی است که نشان می‌دهد یزدی‌ها در غلبه بر شرایط سخت آب‌و‌هوایی در معماری شهری خود موفق بوده و سکونتگاه‌های شهری و روستایی خود را با معماری کاملاً اصولی و منطبق با شرایط اقلیمی برپا کردند. این شاخص به ویژه درباره شهر یزد، سبب شد یونسکو که شهرهای جهان را برمبنای هفت شاخص بررسی می‌کند، سال گذشته شهر یزد را به عنوان شهری دارای بافت زنده و دارای بافت پیوسته شکل گرفته و تخریب نشده، به عنوان شهری تاریخی به ثبت برساند. آنچه در این زمینه بر تصمیم‌گیری یونسکو تاثیرگذار بود، ادامه زندگی در بافت تاریخی چندصد ساله است که همچنان برپاست.
همان‌طور که گفتید چهره تاریخی یزد همچنان زنده است و همین عامل یکی از اصلی‌ترین ظرفیت‌های گردشگری در این استان است. وضعیت گردشگردی و اثرگذاری آن بر اقتصاد استان یزد چگونه است؟
بافت تاریخی چندصدساله یزد یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری استان است. گرچه پیش از این هم در نقاط مرکزی ایران مثلث گردشگری اصفهان-شیراز-یزد را داشتیم و البته یزد با دو استان دیگر به لحاظ گردشگری فاصله داشت اما این فاصله این سال‌ها روزبه‌روز کاهش یافته و یزد هم در حال یافتن جایگاه گردشگری در‌خور خود است. بنابراین یکی از ابعادی که هم‌اینک می‌توان در استان یزد به آن توجه ویژه کرد، بعد گردشگری و توسعه این صنعت است. از سوی دیگر، طی چند سال اخیر محور دیگری از گردشگری در این استان به راه افتاده است؛ علاوه بر بافت‌های تاریخی، این سال‌ها شاهد افزایش گردشگری مذهبی هم هستیم. برگزاری مراسم متعدد در ایام محرم و صفر و کیفیت آنها از منظر مردم، سبب شده است که در این ایام از نقاط مختلف ایران به این شهر سفر کنند و شاهد این مراسم باشند. این موضوع را وجود حسینیه‌های متعدد در این شهر تقویت کرده است. البته در این بخش، گردشگری در ایام محرم به گردشگران داخلی محدود نبود و این موضوع یکی از بهانه‌های توریست‌های خارجی برای بازدید از این استان هم بود.
گردشگری در سایر نقاط استان چگونه است؟
علاوه بر شهر یزد که بافت تاریخی آن مساحتی در حدود ۸۰۰ هکتار دارد و می‌توان آن را گسترده‌ترین و اصولی‌ترین بافت تاریخی ایران دانست، در شهر میبد هم شاهد پتانسیل‌های بالای گردشگری هستیم. اگر بخواهیم بافت تاریخی را مبنای گردشگری در این استان قرار دهیم، بیش از 70 درصد این شهر را بافت تاریخی آن تشکیل می‌دهد و شهر اردکان نیز به همین ترتیب با بافت تاریخی زیاد همراه است. بنابراین ویژگی بافت تاریخی در اغلب شهرهای یزد عمومیت دارد. نارین‌قلعه یا کهندژ میبد به عنوان قدیمی‌ترین بنای ساخته‌شده از خشت در دنیا، بادگیر باغ دولت‌آباد یزد به عنوان بلندترین بادگیر جهان و مسجد جامع فهرج که قدمت آن به عنوان قدیمی‌ترین مسجد ایران به نیمه اول قرن اول هجری بازمی‌گردد ازجمله صدها اثر تاریخی است که در نقاط مختلف استان یزد وجود دارند. البته ویژگی‌های اقلیمی جذاب هم برای گردشگران وجود دارد. قنات‌ها علاوه بر آنکه شریان حیاتی استان هستند، یکی از اصلی‌ترین جاذبه‌های گردشگری هم به حساب می‌آیند. به طور کلی استان یزد بیش از 36 میلیون دلار از حضور گردشگران خارجی کسب درآمد کرده است.
ویژگی دیگری که یزد را از سایر استان‌ها متمایز می‌کند، معدنی بودن آن است. این استان دارای چه ظرفیتی از معادن است؟
استان یزد به لحاظ ذخایر معدنی در کشور، در پله‌های نخست قرار دارد و به لحاظ تنوع مواد معدنی با 50 نوع ماده معدنی دارای رتبه اول است. استان یزد همچنین رتبه دوم اشتغال معدنی کشور را از آن خود کرده است. این معادن برای بیش از 10 هزار نفر در استان فرصت شغلی ایجاد کرده که هفت هزار نفر از این تعداد در شهرستان‌های بافق و اردکان مشغول به کار هستند. یزد یک استان کم‌آب اما دارای معادن بسیار بزرگ و متنوع است ازجمله اورانیوم در منطقه ساغند که در آنجا کیک زرد تولید می‌شود. همچنین معادن مس، روی، اورانیوم، سرب و سنگ‌آهن. حدوداً 47 درصد سنگ‌آهن کشور از یزد تامین می‌شود. بزرگ‌ترین قطب‌های معدنی آهن کشور ازجمله سنگ‌آهن چغارت، سنگ‌آهن چادرملو، سنگ‌آهن منگنز دار ناریکان و همچنین معادن غنی سرب و روی مهدی‌آباد، کوشک، دره انجیر و منصورآباد و بوکسیت صدرآباد در استان یزد قرار دارد. با اینکه این استان معدنی است اما تا پیش از این به دلیل وجود صنایع فولاد در اصفهان، رشد خوبی را در ایجاد کارخانههای صنایع در یزد نداشتیم. اما در سال‌های گذشته در این موضوع بازنگری شده و کارخانههای پایه فولاد هم با مشارکت بخش دولتی و هم بخش خصوصی در استان یزد برپا شده است. بخش دیگر معادن استان یزد به معادن خاک اختصاص دارد که بهترین خاک برای تولید کاشی و سرامیک است. این کیفیت خاک در رشد این صنعت در استان یزد اثرگذار بود بنابراین کارخانههای بسیار وسیعی در صنعت کاشی و سرامیک و لوازم بهداشتی در این استان شکل گرفته که جزو صنایع آب‌بر هستند.
گفتید یکی از بخش‌های بزرگ صنعتی در یزد صنعت تولید کاشی و سرامیک است که در دسته صنایع آب‌بر قرار می‌گیرد. با توجه به چالش کم‌آبی در استان یزد و صنایع آب‌بر نظیر کاشی و سرامیک، ادامه فعالیت‌های صنعتی در این استان به‌صرفه است؟
خب در این باره باید به یک سوال پاسخ دهیم؛ اینکه آیا باید آب را برای ادامه حیات صنعت به استان یزد منتقل کنیم یا اینکه مواد معدنی موجود را به استان‌هایی ببریم که دارای آب است یا دست‌کم با بحران کم‌آبی روبه‌رو نیست؟ درباره این موضوع بحث‌های فراوان کارشناسی صورت گرفت و در نهایت به پشتوانه مطالعات انجام‌شده به این نتیجه رسیدیم که به‌صرفه آن است که آب را برای رشد و توسعه صنایعی که در استان یزد وجود دارد، به این استان انتقال دهیم. در واقع این مطالعات نشان داد هزینه انتقال آب به استان یزد بسیار کمتر از انتقال مواد معدنی به استان‌های پرآب‌تر است. این موضوع را هم مشاوران وزارت صنعت، معدن و تجارت مورد تایید قرار دادند و هم مشاورانی که این کار را در استان یزد دنبال کردند. بنابراین در اصل موضوع به‌صرفه بودن انتقال آب به یزد برای توسعه صنایع هیچ شکی نیست. اما باید در اینجا به یک نکته توجه کرد؛ اینکه انتقال آب برای صنایع در یزد نباید از حوزه‌های دیگر صورت گیرد. به این معنا که برای این کار باید آب را از منابع پایدار آبی مانند دریا به یزد منتقل کرد.
آیا در این زمینه برنامه‌ای تدوین شده که به مرحله اجرا نزدیک باشد؟
تاکید می‌کنم؛ آبی که از سرشاخه‌های زاگرس یا زاینده‌رود به استان یزد منتقل می‌شود، به دلیل کیفیت بالا، فقط برای آب شرب در نظر گرفته شده و به هیچ عنوان صرف صنایع نمی‌شود. اما درباره برنامه‌هایی که برای منابع آبی صنایع یزد تدوین شده، دو خط انتقال آب در نظر گرفته شده است. یک خط انتقال آب که از خلیج فارس برای مس سرچشمه، گل‌گهر سیرجان و چادرملوی یزد می‌آید و پیشرفت فیزیکی آن هم‌اینک بالای 40 درصد است. قرار است طی این برنامه حدود 350 میلیون مترمکعب آب در سال از خلیج فارس برداشت شود و پس از شیرین کردن آب به استان‌های کرمان و یزد منتقل شود. با توجه به اینکه این خط انتقال آب به‌تنهایی جوابگوی نیاز آبی صنایع در استان یزد نیست، به دنبال خط انتقال آب دیگری هستیم که از طریق بخش خصوصی، با شیرین کردن آب، آن را از دریای عمان وارد استان یزد کنیم.
بنابراین خط انتقال آب از دریای عمان به استان یزد هنوز در حد برنامه است. سوال من این است که نخستین خط لوله انتقال آب به این استان در چه وضعیت و مرحله‌ای قرار دارد و فکر می‌کنید چه زمانی به بهره‌برداری برسد؟
قرار بود این خط لوله انتقال آب، سال 98 به بهره‌برداری برسد اما با توجه به نبود منابع مالی مورد نیاز و نقدینگی کافی، خوش‌بینانه این است که در پایان سال 99 بتوانیم آب را از خلیج فارس به استان‌های کرمان و یزد، برای مس سرچشمه، گل‌گهر سیرجان و چادرملوی یزد منتقل کنیم.
کم‌آبی‌های اخیر اقتصاد استان یزد را با مشکل مواجه نکرده است؟
به هر حال صنعتی که در استان یزد شکل گرفته با توجه به آب موجود در این استان بوده است. نظر به اینکه طی 50 سال گذشته ایران و به طور ویژه فلات مرکزی ایران به سمت خشکسالی رفته، اثرش را در کم‌آبی یزد هم بیش از پیش نشان داده و می‌دهد. در استان یزد آب جاری نداریم و هر آنچه حاصل باران‌های سالانه باشد، وارد سفره‌های زیرزمینی می‌شود. با توجه به اینکه سدی هم در استان یزد نیست این بارش‌های ناچیز سالانه در سفره‌های زیرزمینی ذخیره می‌شود. این موضوع برای ذخیره آب چاه‌های استان یزد قابل تامل است و هم درباره آب‌هایی که باید به سمت یزد منتقل شود.
چه میزان از آب مصرفی در استان یزد از سایر استان‌ها تامین می‌شود؟
آبی که از استان‌های دیگر به یزد می‌آید از زاینده‌رود است که در 10 سال گذشته به صورت میانگین، حدود 64 میلیون مترمکعب در سال از این منبع به استان یزد وارد می‌شد که بالای 95 درصد آن، آب شرب است و کمتر از پنج درصد هم برای خدمات صنعتی و شرب کارگران کارخانه‌‌ها و نه تولید صنعتی اختصاص می‌یابد.
اخیراً شاهد تحرکات اعتراضی مردم و کشاورزان نائین اصفهان درباره انتقال آب به استان یزد بودیم. ماجرای انتقال آب به یزد به کجا رسید و آیا این اعتراضات روند پیش‌بینی‌شده را تغییر داد یا خیر؟
وظیفه حاکمیت تامین آب شرب مردم است. بنابراین آنچه مردم استان یزد مطالبه می‌کنند فقط تامین آب شرب است. نکته دیگر آن است که سال‌های گذشته که آب زاینده‌رود به تالاب گاوخونی می‌ریخت و این تالاب را پرآب می‌کرد، دو سوغات را برای یزد به همراه داشت؛ هم پوشش گیاهی آن منطقه و رطوبت ناشی از پرآبی تالاب برای یزد و اصفهان بسیار خوب بود و هم سفره‌های زیرزمینی استان یزد از منابع آبی تالاب گاوخونی تغذیه می‌شد. منتها زمانی که جلوی آب جاری در زاینده‌رود را گرفتند هر روز بیشتر به سمت خشکی سفره‌های زیرزمینی رفتیم تا اینکه حالا باید آب شرب را از طریق خط لوله به استان یزد منتقل کنیم. اما نکته دوم آن است که با توجه به کمبود بارش‌ها که سال 96 نسبت به سال 95 کمتر از 50 درصد بوده است، آب ذخیره پشت سد که به استان یزد منتقل می‌شود، در کمترین حد خود در چند سال اخیر است. با این حال نمی‌توان از آب آشامیدنی مردم چشم‌پوشی کرد. بنابراین دولت آب مربوط به کشاورزی را قطع کرده و تنها برای آب شرب نسبت به آب کشاورزی مورد استفاده برخی کشاورزان استان‌های دیگر، اولویت قائل شده است. در این میان حرف کشاورزان اصفهان آن است که با توجه به قطع آب کشاورزی و با توجه به آنکه معیشت ما از طریق کشاورزی تامین می‌شود، دولت باید ما را از نظر مالی برای امرار معاشمان تامین کند. برای آنها سخت است که آب برای کشاورزی نداشته باشند و در عین حال شاهد انتقال آب از استان خود باشند.
این موضوع می‌تواند سرآغاز یک بحران جدی باشد؛ بحرانی که می‌تواند تبعات اجتماعی داشته باشد و حتی به خشونت هم کشیده شود. با توجه به این نکات، آیا فعالیتی برای جلوگیری از شکل‌گیری بحران اجتماعی در این بخش از استان اصفهان صورت گرفته؟
بله، حرکت‌هایی آغاز شده است. شورای امنیت کشور جلساتی را در این زمینه تشکیل داد و محوریت بحث‌های مطرح‌شده در آن به این سوال اختصاص یافت که چگونه اشتغالی را برای این مردم جایگزین کشاورزی کنند و هم اینکه تا شکل‌گیری فعالیت‌های جایگزین، دولت مبالغی را برای امرار معاش در اختیار مردم این منطقه قرار دهد. این فعالیت‌ها آغاز شده و تا زمان ایجاد شغل‌های جایگزین باید تداوم یابد تا به قول شما در این نقطه از کشور با بحران‌های اجتماعی روبه‌رو نشویم.
به موضوع کشاورزی در بخشی از اصفهان و نابودی آن به دلیل کم‌آبی اشاره کردید. کشاورزی در استان یزد که خود یکی از اصلی‌ترین حلقه‌های درگیر بحران آب در کشور است، در چه وضعیتی قرار دارد؟ آیا آینده کشاورزی یزد هم تاریک پیش‌بینی می‌شود؟
کاری که در استان یزد انجام شده آن است که آب کشاورزی را از محل آب چاه‌ها و منابع زیرزمینی تامین می‌کند. در همین حال از یک‌سو، کشاورزان و باغداران سعی کردند کشت خود را از کشت باغی و صیفی‌جات به کشت گلخانه‌ای تغییر دهند. تا جایی که استان یزد حالا در کشت گلخانه‌ای در رتبه‌های نخست در کشور قرار دارد. با این همه، آبی که در استان یزد در بخش کشاورزی استفاده می‌شود، با توجه به آبیاری قطره‌ای در گلخانه‌ها کنترل شده است. از سوی دیگر در این استان تغییر الگوی کشت به صورت جدی مورد توجه قرار گرفت. پیش از این در یزد کشت گندم، جو، چغندر و هندوانه رواج داشت که نیازمند آب زیاد برای کشاورزی بود اما امروز با ایجاد هماهنگی در استان و نیز با وزارت جهاد کشاورزی، با تغییر الگوی کشت، جلوی کشت محصولات آب‌بر تا اندازه زیادی گرفته شد. البته این امر به صورت کامل تحقق پیدا نکرده و برای حیات کشاورزی در این استان ناچار به تغییر الگوی کشت و تغییر کشاورزی از سنتی به گلخانه‌ای و مکانیزه هستیم.
بنابراین لازم است برای زنده ماندن کشاورزی در این استان، در تدوین برنامه‌های میان‌مدت و بلندمدت، به کمبود بارش و محدودیت منابع آب، خشکسالی و پراکنش نامناسب بارندگی، نزدیک نبودن به منابع آب دائمی کشور اعم از رودخانه‌ها و دریاچه‌های آب شیرین، توسعه کویر و بیلان منفی سفره‌های زیرزمینی استان یزد توجه جدی شود.
