بیداری غول بیکاری

تا پیش از دهه 80 خیلی‌ها فکر می‌کردند این دهه زمان بروز بحران بیکاری در اقتصاد ایران است. قرار بود سالانه بیش از یک میلیون نفر به جمعیت متقاضیان کار اضافه شود. اما این‌طور نشد. در طول دوره فعالیت دولت‌های نهم و دهم از سال 84 تا 92 در مجموع تنها 600 هزار نفر به جمعیت فعال کشور اضافه شد. کاهش شدید نرخ مشارکت از 41 درصد سال 84 به 37 درصد تا سال 92 نشان می‌دهد که در دولت‌های نهم و دهم چه اتفاقی افتاده است. دقیقاً در همین دوره جمعیت دانشجویان آنقدر زیاد شد که کارشناسان مهم‌ترین علت رشد نیافتن بیکاری را پناه بردن جمعیت جوان به دانشگاه‌ها عنوان کردند. در این دوره، بیکاری از 5 /11 به 4 /10 درصد در سال 92 رسید اما همزمان با این بهبود، نسبت اشتغال از 36 به 33 درصد کاهش یافت. تعداد شاغلان نیز از 6 /20 میلیون نفر در سال 84 به 3 /21 میلیون نفر در سال 92 افزایش یافت. در واقع ایجاد سالانه حدود 87 هزار شغل طی این سال‌ها کاهش 1 /1 درصد نرخ بیکاری طی این دوره را در پی داشته است. اما از سال 92 به بعد چه اتفاقی افتاد؟

مقایسه آخرین کارنامه فصلی بیکاری نشان می‌دهد که در پاییز امسال تعداد جمعیت فعال کشور نسبت به پاییز چهار سال پیش بیش از 2 /3 میلیون نفر بیشتر شده است. یعنی رقمی بیش از پنج برابر جمعیت فعالی که طی سال‌های 84 تا 92 به بازار کار کشور اضافه شده است. همزمان با 2 /3 میلیون نفر متقاضی شغلی که به بازار کار کشور اضافه شده‌اند 5 /2 میلیون نفر نیز به جمعیت شاغل کشور اضافه شده است. یعنی 5 /3 برابر شاغلان جدید دوره سال‌های 84 تا 92 اما با این حال در دوره پاییز سال 92 تا پاییز سال 96 نرخ بیکاری 6 /1 درصد افزایش یافته است. در واقع در دوره‌ای که سالانه به میزان کل هشت سال دوره فعالیت دولت‌های نهم و دهم به تعداد شاغلان کشور اضافه شده، نرخ بیکاری برخلاف دوره قبلی رشد یافته است.

علت این اتفاق بی‌ارتباط با نرخ مشارکت نیست. در پاییز سال 96 نرخ مشارکت در حالی به 1 /40 درصد رسید که این نرخ در پاییز سال 92 معادل 7 /36 درصد بود. به این ترتیب مقایسه وضعیت بازار کار دوره 84 تا 92 و دوره پاییز سال 92 تا پاییز سال 96 نشان می‌دهد هرچند در دوره اول سیاستگذاران کار راحت‌تری داشتند و با افزایش ناچیز تعداد شاغلان هم می‌شد روند نرخ بیکاری را نزولی نگه داشت اما در دوره بعدی با سیل عظیم ورود جمعیت به بازار کار، با وجود ایجاد سالانه بیش از 625 هزار شغل، نمی‌شد نرخ بیکاری را نزولی نگه داشت.

خطر بیکاری

جدای از آمار و ارقامی که وضعیت نگران‌کننده بیکاری در کشور را نشان می‌دهد، مسوولان نیز هرکدام به نوعی درباره این پدیده هشدار داده‌اند. بالاترین مقام اجرایی کشور معتقد است هیچ خطری بالاتر از بیکاری نیست. آن‌طور که پایگاه اطلاع‌رسانی ریاست‌جمهوری گزارش داده، حسن روحانی 11 دی‌ماه سال 96 در جلسه‌ای با روسای کمیسیون‌های تخصصی مجلس شورای اسلامی خطاب به آنها گفته بود: «شما بدانید، هیچ مساله‌ای بالاتر از مساله اشتغال و هیچ خطری بالاتر از بیکاری نیست. تمام مسائل از جمله مسائل اجتماعی، آسیب‌های اجتماعی، مواد مخدر، مساله خانواده، طلاق، هر جا که شما بروید، یک ریشه‌اش به مساله بیکاری و اشتغال برمی‌گردد.» علی لاریجانی، رئیس قوه مقننه کشور نیز 13 مهرماه سال 96 در سفری که به استان فارس داشت،‌ هشدار داد: «معضل بیکاری یک درد عمومی برای کشور است و باید در بخش تولید و سرمایه‌گذاری اقدامات مجاهدانه انجام و بستر سرمایه‌گذاری فراهم شود.» صادق لاریجانی رئیس قوه قضائیه هم 31 فروردین‌ماه سال 96  در دیدار با روسای کل دادگستری‌ها و دادستان‌های استان‌های کشور گفته بود: «بیکاری منشأ آسیب‌ها و مشکلات در کشور است. وقتی جوانان ما بیکار هستند مشکلاتی به وجود می‌آید» (به نقل از ایرنا).

با این هشدارهای روسای هر سه قوه مجریه، مقننه و قضائیه به نظر می‌رسد مساله بیکاری در نگاه مسوولان نیز کمی جدی‌تر نسبت به گذشته شده است. خیلی از مسوولان می‌دانند دیگر وضعیت مانند دوران سال‌های 84 تا 92 نیست که طی هشت سال تنها 600 هزار نفر به جمعیت فعال کشور اضافه شود. اکنون حداقل سالانه بیش از 800 هزار نفر متقاضی جدید شغل (طبق تجربه پاییز سال 92 تا پاییز سال 96) به بازار کار اضافه می‌شوند که عدم پاسخگویی به نیاز آنها ممکن است آسیب‌های اقتصادی و اجتماعی به همراه داشته باشد. 28 شهریورماه امسال اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس‌جمهوری، در مراسم افتتاح همزمان 140 مرکز اورژانس آسیب‌های اجتماعی گفته بود: «برای مقابله با آسیب‌های اجتماعی باید به مسائل اقتصادی نظیر ایجاد اشتغال در کشور و حل مساله بیکاری توجه شود.» از نگاه جهانگیری حتی ممکن است بیکاری تبعات امنیتی نیز به همراه داشته باشد. شهریورماه سال 95 وی در جلسه ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی گفته بود: «چالش بیکاری یکی از مسائل و دغدغه‌های اصلی کشور است که اگر نسبت به حل این مشکل اقدام نکنیم می‌تواند تبعات سیاسی،‌ اجتماعی و امنیتی برای کشور ایجاد کند.»

در سال آغازین فعالیت دولت یازدهم مشاور اقتصادی رئیس‌جمهوری هشدار داده بود بیکاری بزرگ‌ترین چالش کشور است. مسعود نیلی بهمن‌ماه سال 92 در نخستین کنفرانس مدیریت پولی و بانکی کشور اظهار کرده بود: «یکی از مسائل پیش روی اقتصاد که در میان‌مدت و بلندمدت با آن روبه‌رو خواهیم بود بیکاری است. موجی از متولدین دهه ۶۰ در نیمه دوم دهه ۸۰ به سن اشتغال رسیده‌اند اما به دلیل توسعه مراکز علمی ورود این گروه به بازار کار به تاخیر افتاد و در نتیجه در سال‌های آتی دهه ۹۰ با خیل عظیم نیروی متقاضی اشتغال روبه‌رو خواهیم بود که فائق آمدن بر این مساله نیاز به رشد اقتصادی حداقل شش درصد دارد. این رشد باید مستمر بوده و نوسانات نداشته باشد و منجر به اشتغال‌زایی شود.» این هشدار نیلی در سال‌های بعد شکل واقعی‌تری به خود گرفت و همزمان با رشد ورودی‌های جدید به بازار کار اقتصاد ایران نتوانست رشد مستمر داشته باشد و در نتیجه بیکاری جوانان شکل هشدارآمیزتری به خود گرفت.

جوانان بی‌شغل‌مانده

آخرین کارنامه فصلی بازار کار نشان می‌دهد در پاییز سال 96 نرخ بیکاری جوانان 15 تا 24 سال بیش از 3 /2 برابر نرخ بیکاری کل کشور است. نرخ بیکاری 4 /28درصدی این گروه سنی در پاییز سال 96 در حالی است که در پاییز سال آغازین دولت حسن روحانی این نرخ 24 درصد بود. در پاییز سال 92 نرخ بیکاری پسران جوان 15 تا 24 سال 20 درصد و نرخ بیکاری دختران جوان این گروه سنی 8 /41 درصد بود. اما این دو نرخ تا پاییز امسال به ترتیب 5 /4 و 5 /0 درصد رشد یافتند و به نرخ‌های 5 /24 و 3 /42 درصد رسیدند. طی این دوره، در بخش شهری و روستایی نیز نرخ بیکاری جوانان 15 تا 24 سال مناطق شهری از 2 /28 درصد به 4 /32 درصد و در مناطق روستایی نیز نرخ بیکاری این رده سنی از 1 /16 درصد به 5 /19 درصد افزایش یافته است. در رده سنی جوانان 15 تا 29 سال نیز وضعیت روندها مشابه نرخ جوانان رده سنی 15 تا 24 سال صعودی به نظر می‌رسد اما در مجموع نرخ بیکاری این گروه سنی در پاییز سال 92 کمی بهتر و معادل 25 درصد است. با این حال این نرخ در پاییز سال 92 معادل 2 /21 درصد بود که تا پاییز امسال 8 /3 درصد رشد داشته است. موضوع قابل توجه دیگر اینکه از 650 هزارنفری که به تعداد بیکاران طی چهار سال اخیر (منتهی به پاییز سال 96) اضافه شده، حدود 100 هزار نفر جوانان همین رده سنی 15 تا 29 سال هستند که بدین ترتیب تعداد آنها به بیش از 7 /1 میلیون نفر رسیده است. با این تعداد بیکار در این رده سنی می‌توان برآورد کرد که حدود 55 درصد از بیکاران 1 /3 میلیون‌نفری کل کشور جوانان 15 تا 29 سال هستند. با این روند باید دید سیاستگذاران چگونه می‌توانند روند اقتصاد کشور را بهبود دهند که بیکاری جوانان و دیگر متقاضیان کار منجر به بحران‌های اجتماعی، اقتصادی و امنیتی نشود.