سنجش آثار اقتصادی

تحولات ناشی از فناوری‌های نوین و به‌تبع آن ظهور ارزهای رمزنگاری‌شده مانند بیت کوین، باعث بازنگری در بعضی از سوالات اساسی در مورد مبانی پول و نقش بانک‌های مرکزی شده است. سوالاتی از قبیل اینکه پول خوب چه خصوصیتی دارد و جایگاه ارزهای رمزنگاری‌شده چیست؟ و بانک مرکزی چه نقشی را باید ایفا کند؟

با پیشرفت تکنولوژی، ارزهای رمزنگاری‌شده بسیاری روزانه در حال ظهور هستند که تحت نظارت هیچ حاکمیتی نیستند و افراد بسیاری علاقه‌مند هستند بدانند آیا بانک‌های مرکزی ارز دیجیتال خود را صادر می‌کنند یا خیر و پول رمزنگاری‌شده که از طریق بانک مرکزی صادر شود تا چه اندازه مفید خواهد بود؟

در یک طبقه‌بندی کلی، ارز دیجیتال به دو بخش ارز دیجیتال بانک مرکزی Central Bank Digital Currency) CBDC) و ارز دیجیتال بخش خصوصی Private Sector Digital Currency) PSDC)تقسیم می‌شوند که در این مقاله هر دو نوع را مورد بررسی قرار داده و در نهایت به ضرورت انتشار ارز دیجیتال بانک مرکزی می‌پردازیم.

ارزهای رمزنگاری‌شده

در خصوص ارزهای رمزنگاری‌شده خصوصی، شاهد رویکردهای قانونی و مقرراتی مختلفی هستیم. در بعضی از کشورها این نوع ارزها را ممنوع اعلام کرده‌اند که به‌رغم ممنوعیت در برخی از آنها مانند اکوادور، این نوع ارز با رشد چشمگیر روبه‌رو بوده است. در مقابل بعضی کشورها قوانین و مقررات خود را در راستای تسهیل استفاده از ارزرمزها تغییر داده‌اند. 

به طوری که در برخی از کشورها خودپرداز بیت‌کوین (BTM) وجود دارد که امکان تبدیل بیت‌کوین به پول رایج یا بالعکس را فراهم می‌سازد. برخی از دستگاه‌های خودپرداز بیت‌کوین علاوه بر قابلیت تبدیل بیت‌کوین به پول نقد، امکان خرید بیت‌کوین را نیز فراهم می‌سازند. اما بانک تسویه جهانی تبلیغ خودپردازهای بیت‌کوین از سوی بعضی بانک‌های تجاری را نگران‌کننده خوانده و معتقد است مقام‌های ناظر باید اطمینان حاصل کنند که بانک‌های تجاری رفتارهای بی‌پروا را تسهیل نمی‌کنند.

تا به امروز، بسیاری از کارشناسان معتقدند که با توجه به اندازه کوچک و محدودیت ارزهای رمزنگاری‌شده، نگرانی‌ها در مورد آنها به یک سطح سیستمیک منجر نمی‌شود. اما در صورت عدم اقدام پیشگیرانه، ارزهای رمزنگاری‌شده می‌توانند با سیستم مالی اصلی ارتباط بیشتری برقرار کنند و منجر به تهدید ثبات مالی شوند.

در کشور ما نیز برخی به جهت استفاده از ارزهای رمزنگاری‌شده مانند بیت‌کوین در پولشویی، تامین مالی تروریسم، خرید و فروش کالاهای غیرمجاز، فرار مالیاتی و برخی موارد مجرمانه دیگر و همچنین نوسانات شدید قیمت، این نوع پول را تهدیدی برای اقتصاد می‌دانند و از طرفی عده‌ای دیگر اذعان دارند که فرصت‌های ارزهای رمزنگاری‌شده شامل امکان پرداخت خارج از سیستم سوئیفت، دور زدن تحریم‌ها، مقابله با سلطه دلار آمریکا، کاهش هزینه‌ها، افزایش سرعت تراکنش، افزایش نرخ معاملات بین‌المللی، تجارت بیشتر، رشد اقتصادی سریع‌تر و امکان درآمدزایی از طریق ماینینگ، بسیار فراتر از آن است که بتوان به دلیل تهدیدهای مذکور که قبل از ظهور ارزهای رمزنگاری‌شده هم وجود داشته‌اند، از آن چشم‌پوشی کرد. به‌طور مثال علاوه بر مزایای فوق با استخراج ارز رمزنگاری‌شده مانند بیت‌کوین و استفاده از آن برای واردات محصول، می‌توان از خروج ارز از کشور جلوگیری کرد.

 در خلأ سیاست‌های شفاف در خصوص ارزهای رمزنگاری‌شده، تبادل این‌گونه ارزها در صرافی‌های خارج از کشور صورت گرفته و شاهد نگهداری ارز رمزنگاری‌شده افراد داخل کشور در کیف پول‌های خارجی هستیم که این مساله مخاطراتی را برای افراد به همراه دارد. به‌ عنوان مثال اخیراً صرافی Bitfinex دسترسی ایرانیان به ارزهایشان را مسدود کرد. همچنین در خصوص IOU‌ها اخیراً شاهد کلاهبرداری‌هایی مانند معرفی ارزهای جدید با تبلیغات بسیار زیاد و ایجاد حباب قیمتی و سپس فروش آنها با قیمت‌های بالا هستیم. بنابراین در حوزه ارزهای رمزنگاری‌شده ضرورت اظهارنظر قاطع و شفاف بانک مرکزی به عنوان رگولاتور حوزه مالی کشور کاملاً مشهود است. اگرچه در ارزهای رمزنگاری‌شده همچنان شاهد ابهامات و نوسان‌های بسیار هستیم و به‌رغم توسعه این ارزها در دنیا هنوز اجماع خاصی در این زمینه صورت نگرفته است، اما در هرصورت عدم همراهی سیاستگذار با سیر تحولات تکنولوژی و تعلل در اعلام موضع بانک مرکزی و مدیریت بازار مبادلات ارزهای دیجیتال، مخاطرات اقتصادی و اجتماعی به همراه دارد.

رگولاتوری ارزهای دیجیتال

در زمینه رگولاتوری ارزهای مجازی چهار رویکرد را می‌توان متصور شد. رویکرد اول مداخله‌ای است که وظیفه نظارتی و اجرایی زیادی بر عهده رگولاتور است و با تغییرات در این زمینه قوانین جدید و متناسب وضع می‌شود. دومین رویکرد، رویکرد پیشگیرانه است که رگولاتور با استفاده از کنترل‌ها و مقررات پیشگیرانه بستر ایجاد بازار رقابتی را فراهم می‌کند. سوم، رویکرد نظارتی است که در آن رگولاتور در صورت بروز رفتارهای ضدرقابتی با استفاده از مقررات به تنظیم بازار کمک می‌کند و در نهایت در رویکرد خودگردان، نقش رگولاتور به شدت کمرنگ شده و بازار بر اساس قوانین کلی و اجماع و توافق اداره می‌شود.

تکنولوژی مورد استفاده در ارزهای دیجیتال

در ارزهای دیجیتال از فناوری‌هایی مانند بلاک‌چین یا دفاتر کل توزیع‌شده (DLT) استفاده می‌شود. بسیاری معتقدند DLT می‌تواند ارائه خدمات مالی را دگرگون کند. بانک‌های مرکزی بسیاری در دنیا مانند بانک مرکزی کانادا، انگلستان و مقام پولی سنگاپور در این زمینه آزمایش‌هایی انجام داده‌اند. اگرچه منافع بالقوه بسیاری در این زمینه وجود دارد، اما هنوز در مورد بلوغ DLT و میزان افزایش بهره‌وری مرتبط با فناوری‌های موجود تردید وجود دارد. در حال حاضر، DLT به طور گسترده‌ای برای ایجاد بیت‌کوین و دیگر ارزهای دیجیتال مورد استفاده قرار می‌گیرد. نکته مهم این است که بیت‌کوین از بلاک‌چین عمومی استفاده می‌کند اما در بلاک‌چین خصوصی، فدریتد و کنسرسیومی، مقررات متفاوتی در مقایسه با بلاک‌چین عمومی حاکم است و در آن امنیت داده و حریم خصوصی افزایش می‌یابد.

انتشار ارز دیجیتال ملی

در خصوص اینکه ارز دیجیتال ملی از سوی بانک مرکزی صادر شود نظرات متفاوتی وجود دارد. عده‌ای بر این باورند که ارز دیجیتال بانک مرکزی دارای پتانسیل کنترل سطح مناسب تورم در بلندمدت است و انتشار این ارز به دلیل قابلیت بالای کنترل‌پذیری، باعث افزایش شفافیت و ثمربخشی مکانیسم سیاست‌های پولی شده و امنیت سیستم مالی و شمولیت مالی را نیز افزایش می‌دهد. البته افزایش شمولیت مالی به ضریب نفوذ اینترنت و موبایل بستگی دارد. بانک‌های مرکزی، با توجه به نقش خود در ارائه خدمات پولی و حفظ ارزش واقعی پول، باید در هماهنگی با سایر نهادها و وزارتخانه‌های مرتبط، اقدامات لازم را در خصوص توجیه‌پذیری صدور ارز دیجیتال ملی انجام دهند. در خصوص دیجیتالی شدن پول، بانک‌های تجاری در خط مقدم هستند، زیرا بخش اعظم مبادلات، تسویه و ارتباط با مشتریان را بر عهده دارند. بسیاری از کشورها در راستای بررسی اثرات ارز دیجیتال ملی یک فضای آزمایشگاهی (sandbox) فراهم کرده‌اند. بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران نیز اعلام کرده است در حال رصد تحولات، همکاری و تعامل با سایر بانک‌های مرکزی و نهادهای سیاستی در راستای اتخاذ رویه‌هایی است که با در نظر داشتن ریسک بالای ارزهای رمزنگاری‌شده، بتوان از فناوری پشتیبان آنها برای کاربردهای جدید بهره‌برداری کرد. نکته حائز اهمیت آن است که ماهیت، استانداردها و کاربرد ارز دیجیتال ملی با سایر ارزهای رمزنگاری‌شده متفاوت است و بالطبع فرصت‌ها و تهدیدهای متفاوتی نیز به همراه دارد و نمی‌توان از آن انتظار کارکرد ارزهای رمزنگاری‌شده جهانی را داشت. در پایان باید در نظر داشت، از آنجا که خدمات در زمینه ارزهای رمزنگاری‌شده یک اقدام مشترک بانکی و تکنولوژیک است، تصمیمات و سیاست‌های کلان مستلزم همکاری سازمان‌های مرتبط است و قبل از هرگونه اقدام در خصوص انتشار ارز دیجیتال ملی، ضروری است همه جوانب و اثرات آن در ابعاد وسیع، با همفکری و همکاری همه ارگان‌های ذی‌ربط مورد بررسی قرار گیرد و هر تصمیمی، مستلزم واکاوی اثرات آن در اقتصاد کلان و مطالعات توجیه‌پذیری گسترده است.