خدمات متقابل

روابط ایران و هند از نظر سیاسی به دلایل مختلفی اهمیت دارد، نخست اینکه هند برای کسب جایگاه یک قدرت بزرگ تلاش می‌کند و هر اندازه تعداد قدرت‌های بزرگ در عرصه بین‌المللی بیشتر باشد به همان میزان آزادی عمل کشوری مثل ایران نیز در عرصه بین‌المللی بیشتر می‌شود، به این خاطر که برای کشوری مثل ایران این امکان فراهم می‌شود تا بتواند با قدرت‌های مختلف تعامل داشته باشد، علاوه بر آن اساساً میان قدرت‌های بزرگ از نظر الگوی تعامل و تقابل تعارض‌هایی وجود دارد که این تعارض فرصت‌های قابل توجهی را در زمینه‌های مختلف برای ایران به وجود می‌آورد.

نکته دوم این است که در دنیای امروز بحث هویت بسیار مهم است و کشورها سعی می‌کنند به طرق مختلف احساس هویت را برای خودشان ایجاد کنند. آسیایی و شرقی بودن دو ویژگی بسیار مهمی است که سرنوشت هند و ایران را به یکدیگر پیوند می‌دهد، بنابراین اگر دنیای معاصر را از نظر قطب‌بندی به دنیای هویت‌ها تقسیم کنیم، هویت آسیایی یک هویت موثر و قدرتمند و تاثیرگذار در عرصه بین‌المللی است. گفته می‌شود قرن بیست‌و‌یکم به ویژه پس از سال 2020 میلادی، قرن آسیا خواهد بود یعنی زمانی است که چین از آسیا و در سال 2050 میلادی هند از آسیا سبقت خواهد گرفت و کشورهایی مثل ایران، اندونزی و پاکستان هم در آسیا جایگاه بسیار مهمی خواهند داشت و در مجموع آسیا یک قاره رو به پیش خواهد بود و این خصیصه و حقیقت می‌تواند به لحاظ سیاسی و امنیتی برای ایران مهم باشد.

نکته سوم این است که با اینکه جمهوری اسلامی ایران به دلیل پایگاهی که در میان مردم کشورهای مختلف دست‌وپا کرده است از پایگاه برجسته‌ای در این کشورها برخوردار است اما محدودیت‌هایی نیز علیه ایران اعمال می‌شود. از جمله این محدودیت‌ها اقداماتی است که آمریکا در ارتباط با برجام انجام می‌دهد یا تحریم‌های یک‌جانبه‌ای است که آمریکا علیه ایران اعمال می‌کند مثل قانون تحریم کاتسا. بنابراین ایران می‌تواند از طریق نزدیکی به کشورهایی مثل هند در واقع بخشی از این فشارها را کاهش دهد. نکته بعدی این است که درست است که قدرت‌های بزرگ در عرصه بین‌المللی تعیین‌کننده هستند اما امروزه برخی کشورهای متوسط نیز وجود دارند که به دلایل ایدئولوژیک یا به دلیل نفوذ معنوی که در مناطق مختلف دارند به اندازه یک قطب قدرت تاثیرگذار هستند؛ ایران بارزترین کشور در این زمینه است که در حوزه خاورمیانه، آسیای مرکزی، خلیج فارس و حتی در حوزه جنوب آسیا بسیار تاثیرگذار است.

بنابراین نزدیکی روابط هند و ایران می‌تواند ظرفیت ایران را برای نقش‌آفرینی در زمینه‌های مختلف آزاد کند به ویژه آنکه هند برای تبدیل شدن به یک قدرت بزرگ نیازمند نفوذ در مناطق استراتژیک است و موقعیت استراتژیک ایران این زمینه را برای هند فراهم می‌کند. علاوه بر اینکه به هرحال هندوستان با کشورهایی مانند چین و پاکستان به لحاظ امنیتی دچار مشکل است و راه هند به خشکی تقریباً از ناحیه پاکستان و چین محدود شده است و دهلی نو می‌تواند از طریق ایران به خشکی‌های آسیا و اروپا دسترسی پیدا کند و کریدور شمال-جنوب و بندر چابهار این امکان را برای هند فراهم می‌کند. در دنیای امروز مسائل امنیتی فقط بعد نظامی ندارد بلکه بعد اقتصادی، زیست‌محیطی و فرهنگی و اجتماعی هم دارد بنابراین توسعه اقتصادی هند و ایران می‌تواند بخشی از مشکلات امنیتی را که برای این دو کشور ایجاد شده است برطرف کند. در مجموع روابط دو کشور به‌رغم فراز و نشیب‌هایی که داشته می‌تواند بر پایه هویت‌های فرهنگی و تمدن دیرینه‌ای که دارند استوار شود و قطعاً دستاوردهای سیاسی و امنیتی اقتصادی و فرهنگی زیادی را برای دو کشور به همراه خواهد داشت.

از سوی دیگر، ایران و هند ظرفیت‌های مختلفی دارند اما سه مشکل در روابط هند و ایران وجود دارد. مشکل نخست این است که ظرفیت‌های دو کشور برای یکدیگر شناخته‌شده نیست، نکته دوم این است که هردو کشور درک درستی از آینده فضای سیاسی و اقتصادی یکدیگر ندارند چراکه اگر این درک درست حاصل شود در واقع هر دو کشور می‌توانند جایگاه خود را در اهداف بلندمدت یکدیگر تعریف کنند و این موضوع به روابط باثبات و پایدار میان آنها منجر می‌شود. نکته سوم این است که متاسفانه گاهی هردو کشور روابط دوجانبه را به برخی از مسائلی که در حقیقت ممکن است برای هریک از کشورها مهم باشد ولی در حوزه روابط دوجانبه در حاشیه قرار می‌گیرد، گره زده‌اند، به طور مثال هندی‌ها روابط با ایران را با آمریکا یا پاکستان گره زده‌اند. این‌گونه تلقی‌ها و برداشت‌ها مانع از بهره‌برداری درست از ظرفیت‌های دو کشور می‌شود کما اینکه ایران نیز می‌تواند دچار چنین نگرشی شود و در روابطش با هند ملاحظه روابطش با آمریکا یا روابط این کشور با اسرائیل را هم داشته باشد. این عوامل جنبی مانع از استفاده درست کشورها از ظرفیت‌های یکدیگر می‌شود. هند و ایران باید هردو یکدیگر را به خاطر ظرفیت‌های خودشان بخواهند. اگر چنین رویکردی در روابط دو کشور حکمفرما شود روابط دو کشور کمتر تحت تاثیر نوسانات و فراز و نشیب‌ها قرار می‌گیرد.

هند هم به دنبال جذب سرمایه و هم به دنبال سرمایه‌گذاری است. موضوع قرار گرفتن پول رایج ایران و هند به عنوان مبنای معاملات میان دو کشور، می‌تواند کمک بزرگی به بخش سرمایه‌گذاری میان تهران و دهلی نو باشد، لذا به نظر می‌آید دو کشور می‌توانند در زمینه‌های تجارت و روابط اقتصادی ابتکار عمل را در اختیار بگیرند و از فرصت ایجاد شده در راستای منافع یکدیگر بهره‌برداری کنند.

هند به‌شدت به بازار انرژی ایران وابسته است، بنابراین ظرفیت انرژی ایران برای به گردش درآوردن چرخ اقتصاد هند برای دهلی نو بسیار حائز اهمیت است به‌خصوص آنکه اگر هندی‌ها که به دنبال تنظیم چشم‌انداز بلندمدت هستند به احیای خط لوله صلح نیز مبادرت ورزند. نکته بعدی این است که اقتصاد هند، اقتصادی نوظهور است و ظرفیت‌های مهمی برای سرمایه‌گذاری در خارج دارد و ایران می‌تواند از این ظرفیت‌های اقتصادی برای توسعه اهداف اقتصادی خود استفاده کند.

از سوی دیگر، برجام فضای سازنده‌ای را هم برای ایران و هم برای هند ایجاد کرده است اما اینکه دو کشور تا چه اندازه می‌توانند از این فضا استفاده کنند به اراده سیاسی ایران و دهلی نو بستگی دارد، به علاوه اینکه هند درصدد ایفای نقش به عنوان قدرت بزرگ در منطقه است، اما باید در نظر داشته باشد که این‌طور نیست که قدرت‌های بزرگ تنها با اتکا به توانمندی‌های مادی خود بگویند به قدرت بزرگ تبدیل شده‌اند. اعتبار و پرستیژ این کشورها نیز مهم است و هند می‌تواند در حوزه برجام ایفای نقش کند تا از یک‌سو از طریق سیاسی و روانی کشورهایی را که می‌خواهند برجام را نادیده بگیرند تحت فشار قرار دهد و هم خود مستقلانه از ظرفیت برجام استفاده کند، این روند باعث می‌شود اعتبار این کشور در میان افکار عمومی جهان افزایش پیدا کند چون نشان می‌دهد هند به توافق‌نامه‌های چندجانبه بین‌المللی پایبند است و از آنها حمایت می‌کند. اکنون مهم‌ترین مشکلی که آمریکا با برجام دارد عدم پایبندی این کشور به این توافق‌نامه است که موجب آن شده است که اعتبار آمریکا در عرصه بین‌المللی مخدوش شود. حمایت از برجام می‌تواند هم به اعتبار هند بیفزاید هم می‌تواند فرصتی را برای این کشور ایجاد کند که از ظرفیت‌های پسابرجام استفاده کند.

در سفر اخیر رئیس‌جمهور و هیات همراه به دهلی نو، ما با هند اسناد مهمی را در زمینه همکاری‌های مشترک امضا کردیم که می‌تواند مبنای بسیار خوبی برای توسعه مناسبات دوجانبه باشد. در این سفر ما با هند سند همکاری راهبردی امضا کردیم، این سند تا اندازه‌ای اهمیت دارد که اگر روحانی در این سفر هیچ کاری انجام نداده باشد و فقط توانسته باشد مقامات هندی را ترغیب کند که این سند راهبردی را به مرحله اجرا درآورند، توانسته فضای بسیار گسترده‌ای برای توسعه همکاری‌ها و مناسبات میان دو کشور ایجاد کند. همچنین توافقاتی در جریان این سفر در حوزه انرژی و همکاری‌های اقتصادی و منطقه‌ای منعقد شده است که می‌تواند برای تهران بسیار سودمند باشد. آقای روحانی اعلام کرده است که ما در مذاکرات با هندی‌ها هیچ نکته اختلافی نداشتیم. این موضوع بسیار مهمی برای پی‌ریزی روابطی است که می‌تواند چشم‌انداز موفقیت‌آمیزی را برای ایران و هند در عرصه‌های مختلف ترسیم کند.