روابط گره‌خورده

  مرضیه محمودی:‌ بسیاری از مشکلات  اقتصادی ما از تعارض منافع آغاز می‌شود. به قول محسن جلال‌پور، رئیس پیشین اتاق ایران «تعارض منافع نمی‌گذارد اصلاحات اقتصادی تحقق پیدا کند و تا وجود داشته باشد، انتظار تغییر از اقتصاد ایران امری محال است». اما این تعارض منافع چیست؟ پویا ناظران در مثالی روشن، تعریفی دقیق از این مفهوم ارائه می‌کند و می‌گوید: امروز وزرا و معاونان و مدیران کلی را داریم که پا در دولت دارند و سر در سهامداری و مدیریت شرکت‌های خصوصی، آن هم در عرصه‌هایی که از تصمیمات نهاد تحت مدیریتشان متاثر می‌شود. وقتی چنین امری غیرقانونی نباشد، تعارض منافع ایجاد می‌شود و برخی را به مسیر فساد می‌کشاند.» این شاید تعریفی دقیق از تعارض منافع اقتصادی باشد. اما در یک تعریف علمی‌تر، سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه (‌OECD‌)، تعارض منافع را حالتی می‌داند که در آن میان وظایف دولتی و منافع خصوصی ماموران دولتی تضاد ایجاد می‌شود، به ‌طوری که این منافع بتواند وظایف آنها را به‌ صورت ناصحیح تحت تاثیر قرار دهد. سازمان شفافیت بین‌الملل هم تعارض منافع را شرایطی می‌داند که در آن افراد یا نهادها با انتخاب بین وظایف خود و منافع شخصی‌شان مواجه شوند. در یک کلام وقتی کسی بتواند از جایگاه خود برای منافع شخصی استفاده کند، تعارض منافع به وجود می‌آید.

این تعارض می‌تواند شخص‌محور باشد یا به عبارتی موقعیتی را شامل شود که در آن شخصیت‌های حقیقی درگیر تعارض منافع می‌شوند. مانند ارتباطات سهامداری یا مالکیت شرکت‌های مرتبط با تصمیم‌گیری، اشتغال همزمان افراد، ارتباطات خویشاوندی، ارتباطات پساشغلی و مساله درب چرخان (رفت و آمد مدیران در میان بخش خصوصی و دولتی) و انگیزه‌های سیاسی. تعارض سازمان‌محور اما زمانی رخ می‌دهد که سازمان‌های مختلف در تعامل با حاکمیت دچار تعارض منافع سازمانی شوند. این مساله بیشتر در برون‌سپاری خدمات پیمانکاری، تنظیم‌گری‌ها، مشاوره و ارزیابی به وجود می‌آید. اهمیت توجه به تعارض منافع از آنجایی آغاز می‌شود که تعارض منافع و فساد ارتباط تنگاتنگی با هم دارند و تعارض منافع سرآغاز ایجاد فساد اقتصادی است. بر اساس تعریف بانک جهانی تعارض منافع زمانی پیش می‌آید که کارکنان می‌توانند از موقعیت خود سوءاستفاده کنند و فساد زمانی اتفاق می‌افتد که کارکنان از موقعیت خود سوءاستفاده کرده باشند. بنابراین اگرچه وجود تعارض منافع همیشه منجر به فساد نمی‌شود، اما وقوع هر فسادی در بستر یک موقعیت تعارض منافع رخ می‌دهد. اهمیت این مساله در آن است که فساد به گفته معاون اول رئیس‌جمهور «بزرگ‌ترین خطری است که ایران را تهدید می‌کند» و به گفته احمد توکلی، نماینده ادوار مجلس «آنچه آینده نظام را تهدید می‌کند حمله نظامی، تحریم، تجاوز خارجی و انقلاب مخملی نیست، بلکه فساد است». نکته این است که در یک اقتصاد فاسد و رانتی، نمی‌توان چشم امیدی به رقابت اقتصادی داشت و ادعا کرد زمین بازی اقتصادی برای همه بازیگران یکسان است. برای رقابت‌پذیر کردن اقتصاد، قوانین بازی در بازار باید برای همه یکسان باشد و زمانی که تضاد منافع گسترش می‌یابد، قوانین بازی به هم می‌خورد و اقتصاد ضعیف می‌شود. تعارض منافع در همه کشورها و هر زمان و مکانی وجود دارد اما باید دید ساختارها و قوانین و مقررات هر کشوری تا چه حد زمینه بالفعل شدن تعارض‌های بالقوه را دارد!