سه ضلع اعتراضات
مهلت ۱۲۰روزه ترامپ به اروپا برای اصلاح ایرادهای برجام
ناآرامی‌های دی‌ماه هنوز فضای سیاسی کشور را تحت تاثیر قرار داده است. بسیاری درصدد بررسی ریشه‌های داخلی و خارجی آن هستند. اصلاح‌طلبان، طرح اصلاح اصلاحات را عنوان می‌کنند و برخی دیگر با اشاره به اعتراضات اخیر، پروژه عبور از روحانی را کلید زده‌اند. اما گام اول فعلاً بررسی ریشه اعتراضات است.
ناآرامی‌های دی‌ماه هنوز فضای سیاسی کشور را تحت تاثیر قرار داده است. بسیاری درصدد بررسی ریشه‌های داخلی و خارجی آن هستند. اصلاح‌طلبان، طرح اصلاح اصلاحات را عنوان می‌کنند و برخی دیگر با اشاره به اعتراضات اخیر، پروژه عبور از روحانی را کلید زده‌اند. اما گام اول فعلاً بررسی ریشه اعتراضات است. همزمان با آغاز اعتراضات رئیس‌جمهور به وزارت کشور دستور داد گزارشی درباره این اعتراض‌ها آماده کند. گزارشی که هفته گذشته آماده شد اگرچه جزئیات زیادی از آن در اختیار رسانه‌ها قرار نگرفت و آنچه روایت شد، سخنان دبیر شورای امنیت کشور بود. روزنامه ایران در شرح این گزارش به نقل از حسین ذوالفقاری، دبیر شورای امنیت کشور نوشت: در این گزارش سه ضلع به عنوان پدیدآورنده این اعتراض‌ها «در سطح کلی» برشمرده شد که تنها یکی از آنها، «استمرار فعالیت‌های دشمنان» است و دو عامل دیگر «کاهش اعتماد عمومی و مدیریت ناصحیح افکار عمومی» و «افزایش مطالبات و انتظارات چه در رقابت‌های انتخاباتی و چه در رقابت‌های سیاسی» عنوان شده است، امری که برخی گمانه‌ها درباره نقش طیف‌هایی از داخل در بروز ناآرامی‌ها را پررنگ می‌کند. گزارش وزارت کشور همچنان ریشه اصلی بروز این حوادث را انباشت مطالبات و بی‌اعتمادی مردم به دستگاه‌ها عنوان می‌کند و بدون آنکه خوش‌بینی افراطی مبنی بر پایان‌یافته تلقی کردن این حوادث بدهد، تاکید دارد که اگر مشکلات با یک رویکرد انقلابی رفع نشود، «نمی‌توان انتظار داشت نارضایتی کاهش یابد». گزارشی که وزارت کشور به روحانی داده شامل ترسیم دقیق نقش و سهم جریان‌های مختلف در فراخوان‌های منجر به تجمعات و نیز طیف‌بندی جریانات معاند بر اساس تحریکات در فضای مجازی است. همچنین احصای مناطقی از کشور که بیشترین و کمترین میزان حرکت‌های اعتراضی در آن ثبت شد، ترسیم آرایش جغرافیایی دقیق مبادی و مظاهر فراخوان‌های به عمل آمده در این باره از دیگر ابعاد مندرج در گزارش وزارت کشور بوده است اگرچه این بخش‌ها منتشر نشد.
تبارشناسی معترضان
بخش دیگری از گزارش که عنوان شده بررسی برخی از ویژگی‌های معترضان است. به گفته ذوالفقاری در طول سال جاری 37 درصد فراخوان‌ها درباره مسائل اقتصادی بوده است، از این میزان 74 درصد فراخوان‌ها در اعتراض به عملکرد موسسات مالی و اعتباری غیرمجاز بوده، در حالی که با وجود تزریق 11 هزار میلیارد تومان از خزانه کشور از سوی دولت برای جبران ضرر و زیان سپرده‌گذاران و پرداخت حدود 90 درصد وجوه سپرده‌گذاران، انتظار می‌رفت مسائل موجود در این اقشار تا حد زیادی مرتفع شده باشد. وی درباره ترکیب سنی و تحصیلات معترضان گفت: 59 درصد افراد بررسی‌شده از شرکت‌کنندگان در تجمعات دارای تحصیلات زیر دیپلم و دیپلم، 26 درصد نامعلوم، 14 درصد دارای مدرک تحصیلی کارشناسی و یک درصد با مدارک بالاتر بودند. همچنین 84 درصد افراد زیر 35 سال سن داشته و فاقد سابقه امنیتی بودند. اما ذوالفقاری هشدار داده چنانچه با رویکرد تحول انقلابی اقدامات اثربخش و رفع اشکالات و ایرادات قانونی-ساختاری و فرآیند انجام امور و اصلاح مدیریت کشور در دستور کار قرار نگیرد، نمی‌توان انتظار داشت که نارضایتی کاهش یابد.
نقطه شروع ناآرامی‌ها
در حالی گزارش وزارت کشور بر ریشه داخلی و خارجی اعتراض‌ها تاکید می‌کند که وزیر اطلاعات آغاز اعتراضات را داخلی می‌داند. به گزارش دنیای اقتصاد وزیر اطلاعات در تشریح نقطه شروع ناآرامی‌های اخیر در کشور گفت: شروع بحران از اقدامات دشمنان نبود، دامن زدن به نارضایتی‌ها موجب بروز حوادث شد. البته مردم به‌خاطر امیدهایی که به نظام دارند از همراهی با اغتشاشگران پرهیز کردند، اما دشمنان و بدخواهان نظام با بزرگنمایی آشوب‌ها درصدد انتشار اغتشاشات به همه کشور بودند اما پایان یافتن این اتفاقات در مدت چهار تا پنج روز، مایه اقتدار جمهوری اسلامی ایران شد. همزمان با پیگیری علل بروز ناآرامی‌ها، نمایندگان مجلس همچنان خواستار بازدید از زندان اوین هستند. حال قرار است به‌دنبال موافقت دادستان تهران روز ۸ بهمن هیاتی از مجلس به ریاست ملک‌شاهی رئیس کمیسیون قضایی و حقوقی مجلس از زندان اوین بازدید کند. به گفته علی مطهری و به نقل از ایسنا هیاتی شش‌نفره برای بازدید از این زندان متشکل از کمیسیون‌های امنیت ملی و سیاست خارجی و حقوقی و قضایی مجلس تشکیل شده است.
اصلاح اصلاحات
اگرچه اعتراضات خیابانی تمام شده، اما ماجرا در شبکه‌های مجازی ادامه دارد و بسیاری از کاربران انتقاداتی را به جریان‌های سیاسی وارد می‌کنند. نوک این حملات اما به جریان اصلاح‌طلب است. جریانی که در چند انتخابات اخیر برنده انتخابات بوده است و با وعده اصلاحات و بهبود امور بر سر کار آمد. اما اعتراضات مردم حالا سبب شده این جریان در پی اصلاح خود باشد. حالا کمی بعد از این جریان، اصلاح‌طلبانی مانند عبدی، ظریفیان و تاجرنیا بر لزوم تغییر رویکرد اصلاح‌طلبان تاکید کردند. شرق نوشت اصلاح‌طلبان بر خانه‌تکانی در جریان اصلاحات یا تغییر فاز دادن از امر سیاسی به امر اجتماعی تاکید دارند. عباس عبدی می‌گوید: «درعین‌حال که جریان اصلاح‌طلب می‌تواند نزدیک‌تر به ساختار رسمی عمل کند و به اصلاح آن کمک کند، درعین‌حال می‌تواند مواضع روشن‌تر و مشخص‌تری نسبت به ناهنجاری‌ها و نابخردی‌های وضع موجود داشته باشد.» ظریفیان هم گفته «جریان اصلاحات به‌عنوان یکی از کانون‌های امید مردم، باید بتواند این امید را حفظ کند. باید وارد عرصه‌هایی شود که از آن غفلت شده است». او می‌گوید: «مردم نباید احساس کنند که جریان اصلاح‌طلبی به‌دنبال دعوای اصلاح‌طلب و اصولگراست و تا زمانی که بیرون از قدرت است، در اپوزیسیون قرار دارد و وقتی وارد قدرت می‌شود، نگاهش تغییر می‌کند. باید بستر توجه به مطالبات مردم در بستر غیررادیکال، دموکراتیک و حقوقی ایجاد شود.»
عبور از روحانی؟
اصلاح‌طلبان اما این روزها از ناحیه دیگری هم تحت فشارند. آن هم به دلیل حمایت از روحانی و دولتی که گویا نتوانسته خواسته‌های مردم را تامین و وعده‌هایش را محقق کند. اعتماد در گزارشی به مساله عبور از روحانی پرداخت و نوشت: همان‌هایی که ساز «عبور از روحانی» را کوک کرده‌اند مطالبات برحق اما بر زمین مانده را پتک کرده و بر سر دولت و حامیان اصلاح‌طلبش می‌کوبند. حال آنکه اگر رقیب هم راهی پاستور می‌شد، معلوم نبود از این بهتر عمل کند. «عبور از روحانی» آتشی است که هم اصلاح‌طلبان پشیمان بر آن هیزم می‌ریزند و هم اصولگرایان تندرو. تندروهای اصولگرا گمان می‌کنند که عبور از روحانی به منزله عبور از اصلاح‌طلبی و نهایتاً بازگشت به دامن آنهاست. برخی به ظاهر اصلاح‌طلب نیز تصور می‌کنند با خالی کردن پشت رئیس‌جمهور و انتقاد از او فضا را برای حضور پرقدرت‌تر در انتخابات آتی مهیا می‌کنند. از همین‌رو است که شاهدیم برخی به اسحاق جهانگیری پیشنهاد خروج از دولت می‌دهند تا چهار سال پیش‌رو را صرف بیان نظرات خود کند و در صورت کاندیداتوری در ۱۴۰۰ به چوب ناکامی‌های روحانی رانده نشود. بازندگان انتخابات ۹۶ که گویی در اردیبهشت‌ماه متوقف شده و با همان رویکرد تبلیغاتی سفر می‌روند و سخنرانی می‌کنند نیز در خیال جذب رای‌هایی هستند که از سبد روحانی می‌ریزد. هیچ‌یک از دو گروه مذکور اما به آخر و عاقبت این عبور کردن‌ها فکر نمی‌کنند. نه یادشان مانده حاصل «عبور از خاتمی» چه بود و نه تندروهای اصولگرا دست از خوش‌خیالی برداشته و با شنیدن شعارهای ساختارشکنانه اعتراضات اخیر به خود می‌آیند. دود آتش «عبور از روحانی» به چشم همه می‌رود و اصلاح‌طلب یا اصولگرا نمی‌شناسد. از همین رو است که انتظار می‌رود فعالان سیاسی از هر دو جناح قبل از دمیدن بر این آتش سناریوهایی احتمالی را در نظر بگیرند. تحلیلگران خوشبین‌تر بر این باورند که با عبور از روحانی فضای سیاسی کشور به سال ۸۴ شبیه شده و زمینه ظهور رئیس‌جمهوری پوپولیست فراهم می‌شود. اما بازگشت پوپولیست‌ها و افتادن سکان اداره کشور به دست تندروهایی که قبلاً موفق به جلب آرای مردم نشدند، نیمه پر لیوان است و عبور از روحانی می‌تواند پیامد بدتری نیز داشته باشد. ناامیدی مردم از دولت اعتدالگرای روحانی و حامیان اصلاح‌طلبش لزوماً آن‌طور که برخی از اصولگرایان می‌خواهند به قهر با صندوق رای و تکرار تجربه انتخابات مجلس هفتم، هشتم و نهم نمی‌انجامد. برخی از تحلیلگران مسائل سیاسی معتقدند تحلیل‌های مبتنی بر نقش عوامل بیگانه و سوءاستفاده‌گران خارج‌نشین در به آشوب کشیده شدن تجمعات اخیر نباید مانع از نگاه واقع‌بینانه به یک کنش اجتماعی ناشی از نارضایتی‌های خفته شود. زنگی که بسیاری از عقلای اصولگرا و اصلاح‌طلب صدای آن را شنیدند و همه تاکید بر ضرورت انسجام ملی و در اولویت قرار دادن مصالح ملی دارند.
مهلت 120روزه
در کنار اخبار داخلی، ماجرای برجام هم در سطح بین‌المللی خبرساز بود. هنوز چیزی از تمدید تعلیق تحریم‌های مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران از سوی رئیس‌جمهور آمریکا نگذشته که این پرونده مجدداً خبرساز شد. دنیای اقتصاد از مهلت ۱۲۰روزه ترامپ به اروپایی‌ها در مورد برجام خبر داد و نوشت: نشریه انگلیسی اکونومیست تایید دوباره برجام از سوی ترامپ را به مثابه مهلتی ۱۲۰روزه دانسته که وی به اروپاییان داده است تا بر سر راهکاری بهتر از برجام توافق کنند. در این گزارش آمده است: روز دوازدهم ژانویه رئیس‌جمهوری دونالدترامپ اعلام کرد که اگر «ایرادهای فاجعه‌بار» موجود در توافق هسته‌ای غرب با ایران ظرف ۱۲۰ روز اصلاح نشوند، آمریکا از آن خارج خواهد شد. حالا او تعلیق تحریم‌های مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران را تمدید کرده اما در عین حال تلویحاً ابراز داشته که این یک تغییر عقیده نبوده است، بلکه آخرین تعلیق از این دست خواهد بود. ترامپ می‌گوید خواستار یک توافق جدید است تا اصلاحی باشد بر معاهده سال ۲۰۱۵ موسوم به برجام و در ازای آن تحریم‌ها را به‌صورت محدود از میان بردارد.
تدارک تحریم‌های جدید
پس از این بود که هفته‌نامه اشپیگل در شماره روز شنبه (۲۰ ژانویه /۳۰ دی) خود به نقل از محافل دیپلماتیک در بروکسل فاش کرد که اتحادیه اروپا در پی تدارک تحریم‌های جدید علیه جمهوری اسلامی ایران است؛ پیامی هم به تهران و هم به واشنگتن. بر اساس این گزارش آلمان، فرانسه و بریتانیا در پی وضع تحریم‌های جدید علیه جمهوری اسلامی ایران هستند. اتحادیه اروپا می‌خواهد با این تحریم‌ها با آنچه طبق ادعاهایش سیاست‌های بی‌ثبات‌سازی منطقه از سوی جمهوری اسلامی ایران می‌خواند، مقابله کند. اشپیگل می‌افزاید: «آلمان تلاش می‌کند با ترغیب شرکای اروپایی به اعمال تحریم‌های جدید، از یک‌سو برنامه موشکی ایران را هدف گیرند و نشان دهند در قبال سیاست‌های ایران بی‌تفاوت نیستند و از سوی دیگر به دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری آمریکا بگویند که انتقادهای او را نسبت به برجام جدی می‌گیرند.» هدف اصلی اتحادیه اروپا اما حفظ برجام است که در سال ۲۰۱۵ از سوی گروه 1+5 و ایران به امضا رسید. در این میان اما فرانسه همچنان بر حفظ برجام تاکید دارد و آنگونه که عباس عراقچی خبر داده وزیر خارجه فرانسه ۱۴ اسفند وارد تهران می‌شود. سفر برنامه‌ریزی‌شده لودریان به تهران در میانه دی‌ماه، پس از ناآرامی‌ها در ایران، به تعویق افتاد. در پی آن امانوئل ماکرون، رئیس‌جمهوری فرانسه نیز اعلام کرد زمانی به ایران سفر خواهد کرد که آرامش به این کشور بازگشته باشد.
