گامی برای شفافیت
کاوه زرگران از مزایای عرضه گندم از طریق بورس کالا می‌گوید
کاوه زرگران می‌گوید: در طرح قیمت تضمینی و عرضه گندم در بورس کالای ایران، دولت گندم را در بورس کالا عرضه می‌کند و تنها مابه‌التفاوت قیمت معامله‌شده در بورس تا قیمت تضمینی را به کشاورزان پرداخت می‌کند که با توجه به محدودیت بودجه دولت و کاهش چشمگیر یارانه گندم در بودجه پیشنهادی سال آینده، برای کنترل و تنظیم بودجه دولت بسیار مفید خواهد بود.
به نظر می‌رسد این بار مسوولان دولتی عزم جدی در پیاده‌سازی طرح قیمت تضمینی دارند تا پس از سالیان طولانی کشاورزان با شیوه خرید تضمینی گندم که از ناحیه آن با مشکلات بسیاری مواجه شدند، خداحافظی کنند. گویا قرار است بنا به گفته محمود حجتی وزیر جهاد کشاورزی از سال آینده کل گندم کشور با روش قیمت تضمینی با مکانیسم بورس کالا عرضه شود. به این بهانه با کاوه زرگران رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی ایران درباره ابعاد این طرح به گفت‌وگو پرداختیم. او معتقد است عرضه گندم در بورس کالای ایران در قالب طرح قیمت تضمینی می‌تواند با ایجاد تغییراتی مزایای بسیار بیشتری برای دولت، کشاورزان و بخش خصوصی به دنبال داشته باشد و به اهداف واقعی آن که همانا کاهش ریسک و نوسانات بازارهای سنتی و اتصال خریداران و فروشندگان در سراسر دنیاست نزدیک‌تر شده و کارایی آن افزایش چشمگیری داشته باشد. دبیر کانون انجمن‌های صنایع غذایی ایران در گفت‌وگو با تجارت فردا پیشنهادی هم در این زمینه می‌دهد. او می‌گوید: دولت می‌تواند در طرح قیمت تضمینی به منظور افزایش کارایی آن اجازه دهد بخش خصوصی به طور مستقیم گندم را در بورس کالا از کشاورزان خریداری کند و این بازار از انحصار شرکت بازرگانی دولتی ایران خارج شود؛ در این روش خریداران گندم را به قیمت جهانی آن از کشاورزان خریداری خواهند کرد و مابه‌التفاوت آن با قیمت تضمینی می‌تواند از سوی وزارت جهاد کشاورزی برای حمایت از کشاورزی و تولید داخلی به کشاورزان پرداخت شود.
♦♦♦
دولت در لایحه بودجه 97 در جهت اصلاح سیاست‌های اقتصادی در بخش کشاورزی تمهیدات ویژه‌ای برای جایگزینی قیمت تضمینی با خرید تضمینی در نظر گرفته و حتی وزیر جهاد کشاورزی از برنامه‌ریزی برای عرضه کل گندم تولیدی در کشور از سال آینده در بورس خبر داده است با توجه به این امر جایگزینی قیمت تضمینی به جای خرید تضمینی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
پروسه خرید و عرضه گندم از سوی شرکت بازرگانی دولتی به این صورت است که این شرکت گندم را به ازای هر کیلو حدود 1300 تومان، معادل قیمت خرید تضمینی سال، از کشاورزان خریداری می‌کند و آن را به ازای کیلویی 900 تومان مستقیماً در اختیار کارخانه‌های آرد قرار می‌دهد، در مورد کالاهای دیگری غیر از گندم اما عرضه آنها از سوی شرکت بازرگانی دولتی به متقاضیان و شرکت‌های تعاونی به طریقی صورت می‌گرفت که وجود واسطه‌ها در بازار سبب ایجاد رانت و فساد در این بازارها می‌شد. یکی از کارکردهای بسیار مهم بورس کالا و فلسفه وجودی آن حذف این واسطه‌ها و اتصال مستقیم خریدار و فروشنده است که در کشورهای پیشرفته و اقتصادهای مترقی جهان سابقه‌ای بسیار طولانی دارد و کالاهای عمده و مهم کشاورزی مانند ذرت، جو، گندم، سویا، کنجاله، شکر و قهوه و سیب‌زمینی، نیز در زمره کالاهایی هستند که سال‌هاست در این بازارها عرضه و در سطوح جهانی خریدوفروش می‌شوند، به طوری که قیمت جهانی این کالاها در بورس‌های کالایی بزرگی چون بورس لندن تعیین می‌شود؛ بورس لندن و نیویورک به لحاظ گستردگی فعالیت از بورس‌های بسیار مهم در دنیا محسوب می‌شوند، البته بورس‌های کالایی محدود به کشورهای پیشرفته نیستند و بسیاری از اقتصادهای تازه صنعتی‌شده نیز بورس‌های کالایی مهمی را شامل می‌شوند. اصولاً فلسفه ایجاد این بازارها به علت وجود برخی نارسایی‌ها و ضعف‌ها در بازارهای سنتی است. در کشور ما نیز به دنبال وجود ناکارآمدی‌هایی در بازارهای سنتی لزوم ایجاد بورس‌های کالایی به‌شدت احساس می‌شد و امید است با رونق این بورس ضعف‌های موجود در معاملات بازارهای سنتی تا حد زیادی برطرف شود.
به‌تازگی دولت تصمیم گرفته است تا محصول گندم را نیز که محصولی استراتژیک محسوب می‌شود، از طریق بورس کالای ایران به خریداران عرضه کند و گفته می‌شود از سال آینده طرح «قیمت تضمینی گندم» را جایگزین طرح «خرید تضمینی» که در حال حاضر اجرا می‌شود، خواهد کرد؛ به این صورت که به جای آنکه دولت محصول گندم را از کشاورزان خریداری کند، کشاورزان محصول گندم خود را در بورس کالا عرضه می‌کنند و قیمت آن بر اساس مکانیسم عرضه و تقاضا در این بازار تعیین می‌شود. نکته مهم اما در این میان این است که عرضه گندم در بورس کالا منحصراً از طریق شرکتی دولتی صورت می‌گیرد. در صورتی که گندم به قیمتی پایین‌تر از قیمت تضمینی در بورس کالا فروش رفت، دولت به منظور حمایت از کشاورزان مابه‌التفاوت آن را به کشاورزان پرداخت خواهد کرد که با توجه به محدودیت بودجه دولت برای پرداخت گندم به طریق خرید تضمینی، هزینه‌های دولت را تا حدی کاهش دهد.
با اجرای طرح قیمت تضمینی گندم چقدر از مشکلاتی که در طرح قبل، یعنی خرید تضمینی گندم بود به ویژه مساله کیفیت، عدم شفافیت و نارضایتی کشاورزان و... از بین خواهد رفت؟
قطعاً عرضه گندم در بورس کالا قدمی رو به جلو در جهت تعیین قیمت گندم بر اساس مکانیسم عرضه و تقاضا و شفافیت بیشتر بازار این محصول بوده است. در طرح خرید تضمینی دولت گندم با کیفیت‌های مختلف را به قیمتی واحد از کشاورزان خریداری می‌کند، ورود گندم و عرضه آن در بورس کالا زمینه لازم را برای عرضه گندم‌هایی با کیفیت‌های مختلف و با قیمت مختلف در این بازار فراهم خواهد کرد که این مساله نیز حرکتی رو به جلو در جهت تعیین قیمت گندم‌هایی با کیفیت‌های متفاوت و میزان گلوتن متفاوت است. در صورتی که گندم عرضه‌شده در بازار بر اساس کیفیت آن که همانا میزان پروتئین و گلوتن موجود در گندم است محک بخورد و قیمت تضمینی بر اساس کلاس‌های مختلف گندم تعیین شود، می‌تواند مکانیسم این بازار را به مکانیسم حقیقی و جهانی آن نزدیک‌تر سازد.
از سوی دیگر با توجه به اینکه در طرح قیمت تضمینی تنها مابه‌التفاوت قیمت معامله‌شده در بورس کالا با قیمت تضمینی از سوی دولت به کشاورزان پرداخت می‌شود، به طور قطع زمان این پرداخت‌ها به کشاورزان بسیار کوتاه‌تر خواهد بود و کاهش نارضایتی آنها از دیرکرد پرداخت بهای گندم فروخته‌شده را به همراه خواهد داشت.
با اجرای طرح قیمت تضمینی چه تغییری در هزینه‌های دولت با توجه به روش قبلی ایجاد خواهد شد و اینکه دولت چقدر می‌تواند از این سیاست برای کنترل و تنظیم بودجه خود بهره بگیرد؟
در طرح قیمت تضمینی و عرضه گندم در بورس کالای ایران، دولت گندم را در بورس کالا عرضه می‌کند و تنها مابه‌التفاوت قیمت معامله‌شده در بورس تا قیمت تضمینی را به کشاورزان پرداخت می‌کند که با توجه به محدودیت بودجه دولت و کاهش چشمگیر یارانه گندم در بودجه پیشنهادی سال آینده، برای کنترل و تنظیم بودجه دولت بسیار مفید خواهد بود.
متوسط قیمت گندم در حال حاضر در بازارهای جهانی به ازای هر کیلوگرم حدود 700 تومان است، در حالی که دولت در شش‌ماهه اول سال جاری، گندم را به قیمت کیلویی 900 تومان به کارخانه‌ها فروخته است و در پایان سال نیز با کاهش عرضه در بورس قیمت را به ازای هر کیلوگرم تا 1050 تومان نیز بالا برده است که زیان بالایی را متوجه تولیدکنندگان این صنعت کرده است و علت اصلی آن همانا وجود تنها یک عرضه‌کننده در این بازار است. قطعاً تعدد عرضه‌کنندگان سبب نزدیک‌تر شدن بورس کالای گندم به مدل جهانی آن خواهد شد.
با این اوصاف مزایای اجرای طرح قیمت تضمینی چیست و تا چه میزان به نقدشوندگی معاملات بخش کشاورزی کمک خواهد کرد؟
نگاهی به بودجه در نظر گرفته‌شده برای خرید تضمینی وزارت جهاد کشاورزی در بودجه سال 97 گویای این مطلب است که این بودجه نسبت به سال گذشته کاهش یافته است، به طوری که پیشنهاد پرداخت از طریق اوراق قرضه نیز مطرح شده است، که به روشنی گویای کاهش یارانه بخش کشاورزی برای پرداخت‌های خرید تضمینی به کشاورزان است، از این‌رو به طور قطع، عرضه گندم در بورس کالای ایران و پرداخت تنها مابه‌التفاوت قیمت معامله‌شده گندم تا قیمت تضمینی به عنوان تنها راهکار موجود برای دولت، نقدشوندگی این معاملات را تا حد زیادی برای کشاورزان افزایش خواهد داد.
از طرفی عرضه گندم در بورس کالای ایران در قالب طرح قیمت تضمینی می‌تواند با ایجاد تغییراتی مزایای بسیار بیشتری برای دولت، کشاورزان و بخش خصوصی به دنبال داشته باشد و به اهداف واقعی آن که همانا کاهش ریسک و نوسانات بازارهای سنتی و اتصال خریداران و فروشندگان در سراسر دنیاست نزدیک‌تر شود و کارایی آن افزایش چشمگیری داشته باشد. در این شیوه دولت نه‌تنها به حمایت خود از کشاورزان ادامه خواهد داد بلکه با ایجاد فضای رقابت، خریداران نیز این کالا را به قیمت متوسط جهانی آن خریداری کرده و کالاهای دیگر چون آرد، گلوتن، نشاسته و ماکارونی که گندم به عنوان نهاده تولید در آنها به کار می‌رود، نیز با کاهش قیمت تمام‌شده در بازارهای جهانی، قدرت رقابتی بسیار بالاتری پیدا خواهند کرد و صادرات این کالاها با افزایش چشمگیری مواجه خواهد شد.
تغییری که دولت می‌تواند در طرح قیمت تضمینی به منظور افزایش کارایی آن ایجاد کند این است که اجازه دهد بخش خصوصی به طور مستقیم گندم را در بورس کالا از کشاورزان خریداری کند و این بازار از انحصار شرکت بازرگانی دولتی ایران خارج شود و به این صورت زمینه برای اتصال بورس گندم ایران به بازارهای بین‌المللی نیز فراهم خواهد شد.
بستر و زیرساخت‌های بورس کالا در این زمینه چقدر مهیا هستند، به طور کلی الزامات طرح قیمت تضمینی در بورس کالا بر چه اساسی باید باشد؟
اصولاً فلسفه ایجاد بورس‌های کالایی حذف واسطه‌ها از بازار، کاهش هزینه معاملات و کاهش ریسک بازارهای سنتی است و کشور ما نیز از این مورد مستثنی نیست؛ ایجاد بورس کالا در کشور می‌تواند زمینه را برای اتصال خریداران و فروشندگان واقعی کالاها مهیا کند. آمارهای افزایشی معاملات بورس کالای ایران از زمان شکل‌گیری آن در سال 86 گویای موفقیت تشکیل این بورس در کشور بوده است.
در مورد گندم نیز از زمان عرضه آن در این بازار استقبال خوبی از جانب خریداران صورت گرفته است. با وجود این برای هرچه نزدیک‌تر شدن این طرح به مدل بین‌المللی آن باید گام‌های موثرتری از جانب دولت که تنها متولی عرضه گندم در این بازار است، برداشته شود که مهم‌ترین آنها همان پایان دادن به انحصار دولت به عنوان تنها خریدار گندم از کشاورزان و تنها عرضه‌کننده این کالا در بورس است.
چالش‌های پیش‌روی اجرای طرح تضمینی گندم از طریق بورس چیست و چه تمهیداتی در این زمینه باید در نظر گرفت؟ یکی از مشکلات هماهنگی نهادهای مرتبط بخش کشاورزی در این زمینه است، در این زمینه چه باید کرد؟
یکی از چالش‌های پیش‌روی اجرای این طرح، وجود تنها یک عرضه‌کننده در بازار بورس است. این بدان معنی است که کاهش و افزایش عرضه کالا از جانب این عرضه‌کننده تعیین‌کننده قیمت و کنترل‌کننده نوسانات بازار است؛ کاهش عرضه از جانب شرکت بازرگانی دولتی ایران به عنوان تنها عرضه‌کننده گندم در این بازار به افزایش قیمت این کالا منجر خواهد شد و بالطبع قیمت کالاهای تولیدشده از گندم را نیز تحت تاثیر قرار خواهد داد. در حالی که دولت می‌تواند با باز کردن راه برای بخش خصوصی، اجازه دهد تا این بخش مهم اقتصادی نیز به عرصه عرضه گندم در بورس کالای ایران وارد شود، در این حالت زمینه برای هرچه جهانی‌تر شدن قیمت گندم و اتصال ما به بازارهای بین‌المللی فراهم می‌شود. در حال حاضر صنعت آرد ایران برای ورود به این بازار اعلام آمادگی کرده است، با ورود بخش خصوصی به بازار گندم کشور، قیمت این کالا به سمت هرچه واقعی‌تر شدن و جهانی‌تر شدن حرکت خواهد کرد و نه‌تنها گندم تولیدی کشور ما در بازارهای جهانی از قدرت رقابتی برخوردار خواهد شد، بلکه با نزدیک‌تر شدن قیمت محصولات تولیدشده از گندم، از قبیل آرد، زمینه ورود این کالاها به بازارهای بین‌المللی نیز فراهم خواهد شد.
تنظیم عرضه و تقاضای بازار با اجرای قیمت تضمینی در بورس کالا چگونه اتفاق خواهد افتاد؟ از طرفی با توجه به اینکه توزیع گندم در این طرح به خریداران محول می‌شود نظارت‌ها در این زمینه چگونه باید انجام گیرد که امکان احتکار و گران‌فروشی گندم از طریق مکانیسم بورس رخ ندهد؟
دولت همواره حجمی از گندم را در انبارها به عنوان ذخایر استراتژیک در اختیار دارد و عموماً با این ذخایر به تنظیم بازار می‌پردازد که این روال با اجرای طرح قیمت تضمینی نیز ادامه خواهد یافت، ولی در صورتی که به بخش خصوصی اجازه ورود به این بازار داده شود، به علت وجود سلف‌خری یا عدم عرضه در صورت پیش‌بینی افزایش قیمت، دولت باید از محل ذخایر خود اقدام به تنظیم بازار کند. ولی عموماً با توجه به اینکه نیاز مصرف گندم خبازی در کشور ما در حدود هشت میلیون تن است و تولید گندم کشور عموماً بسیار بیش از این میزان و حدود 12 میلیون تن است، مشکلی از بابت عرضه این محصول ایجاد نخواهد شد. عمده گندم در یک بازه پنج تا شش‌ماهه تولید شده و به انبارها انتقال می‌یابد، و عرضه آن می‌تواند بر اساس این ذخایر شکل بگیرد، در صورت ورود بخش خصوصی به این بازار، کارخانه‌ها باید در ابتدای سال محصول خود را خریداری و تا پایان فصل انبارهای خود را از گندم پر کنند و در طول سال از محل این ذخایر استفاده کنند و نیاز خود را برطرف سازند.
به نظر شما کشاورزان چقدر از طرح قیمت تضمینی استقبال خواهند کرد؟ با توجه به اینکه اجرای این سیاست به آشنایی بیشتر کشاورزان با مکانیسم بورس بستگی دارد در زمینه آموزشی و فرهنگ‌سازی چه تمهیداتی باید در نظر گرفته شود؟
با توجه به نقدشوندگی بالاتری که این طرح برای کشاورزان به دنبال خواهد داشت، پیش‌بینی می‌شود استقبال خوبی از این طرح از سوی کشاورزان به عمل آید. ولی توجه به این نکته نیز ضروری است که به طور کلی مردم ما با تجارت الکترونیک بیگانه هستند و این مساله حتی در مجامع شهری نیز در میان اصناف و واحدهای متوسط و کوچک تولیدی به وضوح دیده می‌شود، به طوری که اصناف خرد بیشتر ترجیح می‌دهند کالای مورد نیاز خود را از بنکداری‌ها تامین کنند تا بورس کالا.
تا زمانی که فرهنگ‌سازی صورت بگیرد و عرضه‌کنندگان بتوانند خود به‌تنهایی عرضه کالایشان را در بورس پیگیری کنند، باید کارگزاری‌های متعددی، به‌خصوص در جوامع روستایی که این بیگانگی با تجارت الکترونیک فراگیرتر است، ایجاد شوند؛ ساز و کار عرضه گندم در بورس کالا باید به گونه‌ای باشد که تولیدکنندگان در کشور بتوانند محصول خود را مستقلاً در این بازار عرضه کنند که لزوم همکاری سازمان‌هایی چون جهاد کشاورزی و تعاون روستایی برای آموزش به کشاورزان را طلب می‌کند.
