همچنان متلاطم

 امیرحسن کاکایی / استاد دانشگاه و تحلیلگر بازار خودرو

ابتدا مایلم آرزو کنم هیچ یک از پیش‌بینی‌هایم درباره بازار خودرو صحیح از کار درنیاید چراکه تلاطم فعلی و آتی بازار خودرو اولین تاثیرش را به عنوان یک مصرف‌کننده روی خود من نیز خواهد گذاشت. بازار خودرو در ایران البته اگر با این تلاطمات روبه‌رو نمی‌شد (در ادامه به شکل مفصل‌تری به آنها خواهم پرداخت) می‌بایست در مقطع کنونی به ثباتی فراگیر می‌رسید چراکه تولید و واردات هر دو در مقایسه با مدت مشابه سال قبل رشد فزاینده‌ای را تجربه کرده و با ایجاد یک تعادل نسبی، تقاضای انباشت شده نمی‌داشت. با این حال تغییرات یکباره و غیرقابل پیش‌بینی در بازار خودرو موجبات تلاطم قیمتی را فراهم کرد. مهم‌ترین عاملی که باعث شد ما با رشد چشمگیر قیمت‌ها مواجه شویم، بسته شدن سایت ثبت سفارش بود که بدون اعلام قبلی صورت گرفت که در نتیجه آن شوک بدی به بازار وارد شد و قیمت‌ها روندی تصاعدی به خود گرفتند و به دلیل اینکه بازگشایی سایت مذکور محقق نشده، تا همین لحظه مشکل هنوز ادامه دارد. یک عامل مهم موثر بر بازار خودرو چه در سطح داخلی و چه خارجی افزایش نرخ دلار و ارزهای تاثیرگذار است که باعث بروز برخی تغییرات قیمتی در بازار شد و تاثیر دخالت‌های مداوم دولت در بازار را دوچندان کرد. البته استدلال دولت برای کشاندن نمایندگی‌های رسمی خودروسازان بزرگ دنیا به ایران درست بود ولی به دلیل فراهم نشدن شرایط مناسب برای تکمیل این کار، نه‌تنها اوضاع فروش خودرو به استانداردهای جهانی نزدیک نشد که بازار نیز با تلاطم روبه‌رو شد و حاشیه‌های قیمتی زیادی در بازار بروز کرد. این را بگذارید کنار بروز برخی تنش‌ها در بازار خودروهای داخلی که احتمالاً با توجه به تغییرات عمده‌ای که در تعرفه ساخت یا واردات خودرو حاصل خواهد شد (این تغییرات در انتظار تصویب هیات ‌وزیران است) باز هم تغییر می‌کند و ما قطعاً با برخی تنش‌ها در بازار محصولات داخلی مواجه می‌شویم. این یعنی احتمالاً حاشیه بازاری که فعلاً در قیمت برخی خودروها می‌بینیم، به زودی باز هم گسترش می‌یابد چراکه برای برخی مدل‌ها تقاضای بالایی وجود دارد اما متناسب با این تقاضا تولید و عرضه صورت نمی‌گیرد و از آنجا که تغییر تعرفه‌ها به شکلی که اخیراً در حال تغییر است، این شرایط را تقویت می‌کنند خریداران برای پوشش تقاضای خود پیوسته باید هزینه بالاتری بپردازند. با اینکه در فصل پاییز عموم کارشناسان از بازار خودرو انتظار شرایطی باثبات را داشتند اما مجموعه‌ای از عوامل که ذکر آنها رفت، باعث شد شرایطی متفاوت از سنوات گذشته بر بازار حاکم شود به طوری که اگر سال‌های قبل در این سه‌ماهه خرید خودرو به دلیل کاهش سفرها و نزدیک شدن به سال جدید میلادی تنزل می‌یافت اما امسال انتظارات به شکل دیگری رقم خورد و تقاضای نسبتاً زیادی برای خرید اتومبیل‌های قدیمی که هیجان خود را از دست داده‌اند، در بازار شکل گرفت. سوال اساسی این است که چه مولفه‌هایی و با چه مکانیسمی در حال تغییر شرایط بازار هستند؟ وقتی حیطه دخالت دولت به سطحی گسترده می‌رسد، می‌بینیم که ناگهان مدیرعامل یکی از بزرگ‌ترین شرکت‌های خودروسازی داخلی تغییر می‌کند و به بازار استرس جدیدی را وارد می‌کند تا ضمن نگرانی بابت تحویل به موقع خودروها، زمینه تنش باز هم گسترش ‌یابد. این یعنی دخالت، نظارت و نفوذ دولت در صنعت خودرو به قوت خود باقی است و عامل مهمی در رقم زدن شرایط آتی بازار خودرو است. در عین حال عملیاتی شدن قراردادهای جوینت‌ونچر زمینه ورود مدل‌های جدید و مدرن را به بازار ایران فراهم کرده که حرکت مثبتی است و می‌تواند تحولات جدیدی را در بازار ایران پدید آورد و تا همین حالا هم به نسبت تنوع خوبی را در بازه قیمتی 70 تا 100 میلیون تومان پدید آورده و چندین محصول از پژو، کیا و هیوندای را در معرض انتخاب خریداران قرار داده است. مورد مهم دیگر قوانینی است که توسط سازمان ملی استاندارد ایران ابلاغ شده که به موجب آن احتمالاً شمار زیادی از خودروهای تولید داخل که در بازه قیمتی زیر 50 میلیون تومان قرار دارند، از رده خارج شده و این قسمت از بازار را به شدت خالی از محصول و انتخاب می‌کند. این یک پیام بد برای خریداران پایین‌ترین بخش بازار خودرو ایران دارد و از کاهش تعداد انتخاب‌ها و تنوع محصولات خبر می‌دهد. در واقع به‌رغم ورود مدل‌های تازه تولیدی و وارداتی به بازار، جایگزینی برای محصولات ارزان مخصوصاً در بازه زیر 40 میلیون تومان ارائه نمی‌شود و باعث نگرانی در بین خریداران می‌شود و همین سیل تقاضا برای خرید خودروهایی مثل پراید و 111 نشانه دقیقی در این‌باره است. عامل دیگری که آتیه بازار خودرو را دچار تحول خواهد کرد، میزان داخلی‌سازی خودروهای خارجی است که با ابلاغ قوانین جدید تفاوت قیمتی بسیاری میان نمونه فول سی‌کی‌دی با نمونه 20 درصد ساخت داخل یا 40 درصد ساخت داخل دارد. در واقع هر چه میزان داخلی‌سازی یک محصول افزایش یابد، خودرو مذکور با کاهش قیمت تمام‌شده روبه‌رو شده و می‌تواند دست تولیدکننده را برای مانور در بازار باز نگه دارد. هم‌اینک که انتقاداتی به قیمت بالای محصولات پسابرجامی می‌شود، دلیلی جز داخلی‌سازی پایین این محصولات ندارد و متاسفانه به دلیل آنکه شبکه یا زنجیره تامین قطعات در ایران خود نیازمند بازسازی و سرمایه‌گذاری برای همگام شدن با شرایط جدید است، احتمالاً کاهش قیمت خودروهای جدید پژو یا هیوندای در ایران به زودی محقق نخواهد شد. در واقع عدم همراهی شبکه قطعه‌سازان داخلی با خودروسازان موجب شده قیمت تمام‌شده خودرویی مثل 2008 از هدف اولیه دور و گران‌تر تمام شود. مساله بازگشت تحریم‌ها و احتمال خروج مجدد برندهای اروپایی و آسیایی از ایران هم دیگر عاملی است که می‌تواند روی آتیه بازار خودرو تاثیرگذار باشد.

اما یک موضوع مهم که به نظر می‌رسد باید توجه بیشتری به آن کرد، بحث تغییر و تحولات تعرفه‌ای است که واردات خودرو را مستقیماً تحت تاثیر قرار داده و با قدرت خرید و آزادی انتخاب خیل عظیمی از خریداران در تعامل مستقیم است. در سالیان اخیر گرچه میل عموم مردم این بوده که تعرفه کاهش یابد تا بتوانند خودروهای روز دنیا را با قیمت مناسب خریداری کنند اما دولت همواره با هدف حمایت از صنعت خودرو داخلی این تعرفه‌ها را بالا نگه داشته است. البته در سه، چهار سال اخیر ما با یک ثبات نسبی و مناسب در بخش واردات خودرو و تعرفه‌های تجاری روبه‌رو بودیم که باعث شده بود شرایط نسبتاً مناسبی در بازار رقم بخورد و گاه حتی روند تعرفه‌ها کاهشی هم می‌شد. متاسفانه مصوبه‌ای که اخیراً برای تصویب به هیات وزیران رفته و رسانه‌ها برخی از کلیات آن را اخیراً منتشر کرده‌اند، می‌تواند شرایط جدیدی را بر بازار ایران در بخش واردات حاکم کند و امیدوارم این یک خواب آشفته باشد که هرگز تعبیر نشود چراکه حتی مطرح کردن آن نیز خطرناک است و به سادگی هرچه تمام‌تر می‌تواند زمینه چند برابر شدن قیمت خودروها را فراهم کند. در واقع پالسی که از قبل این تعرفه‌های جدید به بازار فرستاده می‌شود حتی به خودروسازان داخلی هم می‌رسد و آنان را از تلاش بیشتر برای رقابت و کسب سهم بازار دور می‌کند چراکه دیوار بلند تعرفه‌ها قبلاً این کار را به جای آنها انجام داده است. در واقع خاصیت و کارکرد اصلی تعرفه این است که باعث می‌شود مجموعه تلاش خودروسازی ایران برای اجرای تعهدات قبلی کاهش یابد و خود را در معرض رقابت نبیند. در عین حال تعرفه‌های بالاتر روی بازار وارداتی‌ها و نیز خریداران این محصولات تاثیر مستقیم می‌گذارد ضمن اینکه به افزایش قیمت نمونه‌های تولید داخل که با میزان پایینی از قطعات ایرانی ساخته می‌شوند منجر شده و حاشیه امنی برای خودروسازان داخلی در مقابل رقبای خارجی ایجاد می‌کند.

در نهایت اینکه به شخصه پیش‌بینی می‌کردم در سه‌ماهه سوم سال سیل عظیم محصولات وارداتی روی دست واردکنندگان بماند و با اقبال بازار مواجه نشود اما شرایط جدیدی که در اثر بحث افزایش تعرفه‌ها ایجاد‌شده، تمام معادلات قبلی را به هم زده و بازار و خریداران را تشنه‌تر کرده به طوری که خرید و فروش برخی از مدل‌های کمتر‌محبوب هم به شدت رونق گرفته است. با شرایط فعلی و فرض اینکه محصولات پسابرجامی رنو، سیتروئن و فولکس‌واگن تا یک سال آینده در بازار حضور نخواهند داشت، آینده بازار متلاطم است و به نظر نمی‌رسد ثبات قبلی فعلاً پدیدار شود.