کلید معضل مرنجاب
چرایی ممنوعیت ورود خودروهای آفرود به مرنجاب در گفت‌وگو با فریدون الهیاری
فریدون الهیاری می‌گوید: معتقدیم اگر توریسم در شکل سامان‌یافته آن اجرایی شود و توسعه پیدا کند، در حفاظت از محیط زیست موثر خواهد بود. گردشگری می‌تواند سبب ایجاد آگاهی درباره محیط زیست و به آشتی انسان و طبیعت منجر شود.
این اولین‌بار نیست که حکم دادستانی درباره گردشگری در کویر مرنجاب اعمال می‌شود. طی شش سال گذشته بارها و بارها این منطقه خبرساز شده و حضور تورها با شکایت و نارضایتی مردم آران و بیدگل همراه بوده است. اما تازه‌ترین این اعتراضات فارغ از مردم محلی، از سوی فعالان محیط زیست و گردشگری بود که به همایش آفرودسواران در این منطقه معطوف می‌شد. منتقدان عنوان می‌کردند این همایش که هزار خودرو آفرود را به سوی مرنجاب سرازیر کرد، به محیط زیست و منابع طبیعی این کویر آسیب‌های جدی وارد کرده است. بعد از این اتفاق بود که ورود خودروهای آفرود به این منطقه ممنوع شد. اما برای رفع این معضل چه باید کرد؟ آیا بستن درهای مرنجاب راه چاره است یا باید اقدام دیگری در این زمینه انجام شود؟ تجربه‌های موفق جهانی به ما می‌گویند گردشگری در صورتی که مدیریت‌شده و با مشارکت جامعه محلی باشد، توان تبدیل شدن به اصلی‌ترین ابزار حفاظتی را دارد. اما آیا در مرنجاب می‌توان از چنین رویه‌ای سخن گفت یا باید درها همچنان بسته باشند تا برنامه‌ای دقیق و زمان‌بندی‌شده تهیه شود و مجریان آن نیز تعیین شوند؟ فریدون الهیاری مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری اصفهان معتقد است باید به جای ممنوعیت از ساماندهی بهره گرفت و تلاش کرد در سایه آن به توسعه پایدار در کویر مرنجاب دست یافت. او بستن درها را تنها راه‌حلی موقتی می‌بیند و در این راه از تجربه‌های جهانی و مدل‌های موفق در این زمینه مثال می‌آورد که توانسته‌اند با گذر کردن از این راه پرپیچ‌وخم و دشوار به سرمنزل مقصود برسند و حفاظت را از طریق گردشگری تضمین کنند. مشروح گفت‌وگوی «تجارت فردا» را با مقام نخست گردشگری استان اصفهان می‌خوانید.
♦♦♦
چندی قبل اعلام کردید ورود خودروهای آفرود به منطقه مرنجاب ممنوع است. چه استدلال‌هایی برای ممنوعیت حضور ماشین‌های آفرود مطرح شد؟
سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری تلاش کرده زمینه حضور گردشگران را در کویر مرنجاب به شکل سازمان‌یافته مهیا کند و در این زمینه برنامه‌ریزی‌ها و هماهنگی‌های مربوطه صورت گرفته است. در شهرستان آران و بیدگل اشکالاتی در خصوص گردشگرانی که به مرنجاب سفر می‌کنند، به فرمانداری و دادستانی مطرح شده بود، اما مورد اخیر به حضور گسترده و در تعداد بالای کسانی که به شکل آفرود به این منطقه سفر می‌کنند، برمی‌گردد. حفظ منابع طبیعی و محیط زیست منطقه و تبعاتی که ماشین‌های آفرود بر طبیعت مرنجاب دارد، باعث شد شکایاتی درباره حضور گردشگرانی که به این سبک سفر می‌کنند، به دادستانی آران و بیدگل ارجاع داده شود. پس از دریافت این شکایت‌ها و بررسی‌های صورت‌گرفته، محدودیت‌هایی برای حضور ماشین‌های آفرود در مرنجاب اعلام شد.
موضع شما در برابر این ممنوعیت چیست؟ به باور شما این ممنوعیت‌ها می‌تواند کارگر باشد؟
سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری درصدد است به جای ممنوعیت، ساماندهی اتفاق بیفتد. ورود کنترل‌شده، تحت نظارت و متناسب با ظرفیت منطقه می‌تواند ضمن حفظ محیط زیست، به تداوم گردشگری در این منطقه کمک کند. در همین راستا معاونت گردشگری اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان اصفهان و شهرستان آران و بیدگل در حال برنامه‌ریزی‌های لازم هستند تا با هماهنگی‌های صورت‌گرفته با فرمانداری شهرستان، این ساماندهی صورت گیرد. ما با نفی حضور گردشگران به شکل کامل مخالفیم هرچند با حضوری که آسیب‌زا هم باشد، موافق نیستیم. از این‌رو درصدد ساماندهی گردشگری در مرنجاب هستیم.
از تاثیر مخرب گردشگری انبوه در مرنجاب سخن گفتید. حضور ماشین‌های آفرود چه تاثیری بر طبیعت این منطقه دارد؟
اداره‌های محیط زیست و منابع طبیعی شهرستان معتقد بودند حضور انبوه گردشگران می‌تواند تاثیرهای مخربی را بر کویر مرنجاب داشته باشد. زمانی که حجم گسترده‌ای از این ماشین‌ها بدون نظارت به منطقه ورود پیدا می‌کنند، بر طبیعت این منطقه تاثیر خود را خواهند داشت؛ ضمن اینکه حتی در سفر کسانی که قصد سفرهای خانوادگی به منطقه دارند نیز اختلال وارد می‌کنند. با این حال موافق ممنوعیت کامل حضور ماشین‌های آفرود به منطقه نیستیم و تنها خواستار حضور کنترل‌شده و متناسب با ظرفیت مرنجاب هستیم.
شما از ساماندهی در گردشگری و تعیین ظرفیت برد صحبت می‌کنید. این تعیین ظرفیت چگونه صورت می‌گیرد؟ آیا در این خصوص برنامه‌ای وجود دارد که در آینده کوتاه‌مدت شاهد حضور مجدد ماشین‌های آفرود به شکل کنترل‌شده باشیم؟
همکاران ما در اداره کل با هماهنگی همکاران شهرستان آران و بیدگل در حال تهیه ظرفیت برد با در نظر گرفتن ابعاد مختلف هستند. بر اساس این برنامه کشش منطقه برای عبور و مرور، توجه به مولفه‌های محیط زیست با هماهنگی اداره محیط زیست و منابع طبیعی ارزیابی و برآورد می‌شود. برنامه ما این است که افراد متخصص در حوزه‌های مختلف در کنار هم قرار گیرند تا مخاطراتی برای منطقه ایجاد نشود و در عین حال قوانین و ضوابط مربوطه نیز کاملاً لحاظ شود.
در حال حاضر محدودیت ورود برای گردشگران در مرنجاب اعمال شده است. با توجه به پهنه‌های دیگر کویرنوردی در استان اصفهان، آیا این محدودیت‌ها به این حوزه‌ها نیز تسری می‌یابد؟
آنچه در مرنجاب انجام می‌شود، محدودیت نیست و بهتر است نام ساماندهی را بر آن بگذاریم. از آنجا که مرنجاب در سال‌های اخیر مورد استقبال گسترده گردشگران قرار گرفته، البته در حالی که زیرساخت‌های لازم متناسب با این میزان حضور را ندارد، این ساماندهی قرار است در آنجا اجرایی شود. تا زمانی که بتوانیم این زیرساخت‌ها را در مرنجاب فراهم کنیم، نیازمند مدیریت این عرصه‌ها جهت جلوگیری از ایجاد چالش‌های محیط زیستی هستیم. در سایر مناطق استان اصفهان شاهد این حضور گسترده و متمرکز نیستیم و در آن بخش‌های کویری این اتفاق به شکل پراکنده صورت می‌گیرد. در این مناطق، تاسیسات گردشگری به شکل گسترده وجود دارد؛ حضور این تاسیسات سبب می‌شود حضور گردشگران نیز سامان‌مند شود. در مرنجاب هم با اجرایی شدن طرح‌های سرمایه‌گذاری، ایجاد و توسعه زیرساخت‌های گردشگری، ساماندهی مطلوب و مناسب شکل خواهد گرفت.
پس قرار نیست مثلاً در کویر مصر محدودیتی برای گردشگران وجود داشته باشد؟
در این بخش شاهد مشکل خاصی نیستیم. کویر مصر به لحاظ وسعت، بسیار بزرگ است و عمده حضور گردشگران نیز از سوی آژانس‌ها و دفاتر مسافرتی صورت می‌گیرد. همین امر سبب می‌شود گردشگران بر اساس رزرواسیونی که از پیش انجام می‌شود، به مصر سفر کنند و در تاسیسات گردشگری مستقر شوند؛ موضوعی که در نهایت به شکل‌گیری شرایط مطلوب‌تر منجر می‌شود.
آیا نمونه‌ای در ایران را سراغ دارید که با حضور گردشگران حجم بالایی از تخریب‌ها حادث شده و مشکلاتی را در این زمینه ایجاد کرده باشند؟ به گونه‌ای که سازمان میراث فرهنگی و گردشگری درصدد ساماندهی این وضعیت برآید؟
در کویر الزاماً حضور ذهن ندارم. اما مساله‌ای که وجود دارد این است که گردشگری در عرصه‌های طبیعی و به شکل طبیعت‌گردی یک فرصت است؛ البته در عین اینکه می‌تواند به تهدید منجر شود. وظیفه ما این است که فرصت را به مزیت تبدیل کنیم تا بهره‌برداری مناسب از آن صورت گیرد. در هر جایی ساماندهی صورت نگیرد، این فرصت به تهدید بدل شده و به محیط و عرصه‌های طبیعی آسیب جدی وارد می‌کند.
شما از تاثیر مثبت گردشگری و تبدیل این فرصت به مزیت سخن گفتید. گردشگری چگونه می‌تواند به اهداف حفاظتی به ویژه در شکل طبیعت‌گردی آن تبدیل شود؟ به عنوان مثال ما در اغلب پروژه‌های بین‌المللی که با موضوع حفاظت از محیط زیست در ایران برگزار می‌شود، شاهدیم گردشگری به عنوان یک مولفه توسعه پایدار در نظر گرفته می‌شود.
قطعاً گردشگری می‌تواند در حفاظت نقش موثری داشته باشد. معتقدیم اگر توریسم در شکل سامان‌یافته آن اجرایی شود و توسعه پیدا کند، در حفاظت موثر خواهد بود. گردشگری می‌تواند سبب ایجاد آگاهی درباره محیط زیست و به آشتی انسان و طبیعت منجر شود. حضور در عرصه‌های طبیعی و گام نهادن در این مناطق گردشگران را نه‌تنها به حفاظت از طبیعت مقصد بلکه به حفظ محیط زیست در کل ایران تشویق می‌کند. اما تمام این موارد در صورتی اتفاق می‌افتد که توریسم در یک چارچوب مناسب ساماندهی پیدا کند؛ در چنین چارچوبی است که گردشگری در تشویق مردم برای بهره‌برداری پایدار نقش موثری می‌یابد.
در دهه‌های اخیر در جامعه محلی حاشیه کویر لوت یا پارک ملی توران شاهد حضور سازمان ملل در اجرای پروژه‌های مرتبط با توانمندسازی جامعه محلی با بهره‌گیری از ابزار گردشگری بوده‌ایم که در توسعه این صنعت نیز بسیار موفق عمل کرده است. آیا چنین پروژه‌هایی در استان اصفهان در مناطق کویری انجام‌شده است؟
کویر لوت به واسطه ثبت جهانی آن، موضوع متفاوتی است. با این همه در استان اصفهان نیز اساساً برنامه‌ها و فعالیت‌های طبیعت‌گردی بر پایه‌های حفاظت بنا شده است. در سال جاری استان ما در حوزه طبیعت‌گردی و توسعه اقامتگاه‌های بوم‌گردی، به عنوان استان برتر شناخته شده است. این امر نشان می‌دهد در زمینه حفظ ارزش‌های زیست‌محیطی، منابع طبیعی و فرهنگی بومی و مذهبی منطقه اقدامات مناسبی صورت گرفته است. تاسیسات گردشگری ما در مناطق کویری الگویی از سازگاری زندگی انسان، محیط زیست و طبیعت هستند که توانسته‌اند اقبال عمومی را به خود جلب کنند.
یکی از بحث‌هایی که در حوزه طبیعت‌گردی بر آن تاکید فراوان می‌شود، آموزش و تدوین برنامه‌های مرتبط با آن است. آیا برای صاحبان اقامتگاه‌های بوم‌گردی، جامعه بومی و محلی حاشیه این مناطق و سایر ذی‌نفعان برنامه‌های آموزشی در نظر گرفته شده است؟ به شکلی که آنها در چارچوب ظرفیت برد منطقه و با در نظر گرفتن مولفه‌های مرتبط با آن اقدام به جذب گردشگری کنند؟
کار تاسیسات گردشگری ما مدیریت شده است. خوشبختانه شاهدیم انجمن اقامتگاه‌های بوم‌گردی کشور شکل گرفته است که یک تشکیلات سراسری است و مبنای آن حضور حداکثری صاحبان اقامتگاه‌های بوم‌گردی است. قطعاً این‌گونه موضوعات برای صاحبان اقامتگاه‌ها به بحث گذاشته می‌شود که نمونه اخیر آن را در گردهمایی «خونه نقلی» کاشان شاهد بودیم. در این گردهمایی که با محوریت توسعه پایدار برگزار شد این موضوعات به بحث و بررسی گذاشته شد. اما در کنار آن در برنامه‌های منطقه‌ای که همکاران ما در دو حوزه کویر و کوهستان برگزار می‌کنند، این مسائل در محوریت قرار دارند. ماهیت اقامتگاه‌های بوم‌گردی به لحاظ خدماتی که ارائه می‌دهند تطبیق شیوه زندگی با محیط زیست است و در ماهیت خود بهترین نکته آموزشی برای هر گردشگری محسوب می‌شود.
شما از کویر مصر به عنوان الگویی برای فردای مرنجاب صحبت کردید و سرمایه‌گذارانی که قرار است به این منطقه رونق بخشند. آیا در حال حاضر برای این موضوع پیش‌بینی‌های لازم صورت گرفته است؟ بسته‌های سرمایه‌گذاری را تهیه کرده‌اید و مذاکره‌ای در این خصوص صورت گرفته است؟
ما طرح‌های سرمایه‌گذاری خوبی در منطقه مرنجاب داریم که آماده شده‌اند. در عین حال حساسیت‌هایی که کویر مرنجاب به لحاظ محیط زیستی و منابع طبیعی دارد، نیازمند بسترسازی است. کاروانسرای مرنجاب ظرفیتی برای سرمایه‌گذاری است؛ ضوابط میراث فرهنگی و حریم این منطقه تعریف شده و قرار است تکلیف سرمایه‌گذاران برای ایجاد تاسیسات در حوالی آن را مشخص کند. همچنین در کارگروهی که برای مرنجاب تشکیل می‌شود، به سایر مباحث مرتبط با این حوزه می‌پردازد. به عنوان مثال ما برای چند طرح سرمایه‌گذاری موافقت اصولی صادر کرده‌ایم که ان‌شاءالله با پیگیری‌های صورت‌گرفته و با نگاهی که در حوزه توسعه گردشگری در سطح کشور وجود دارد و برنامه‌های دولت، این طرح‌ها زودتر عملیاتی خواهند شد و حمایت‌های ویژه از آنها انجام می‌گیرد.
یکی از موضوعاتی که در خصوص کویر مرنجاب همواره مطرح بوده به حساسیت جامعه اطراف درباره تبعات گردشگری به لحاظ فرهنگی بازمی‌گردد. به چه میزان در این خصوص فعالیت‌های آگاهی‌رسانی صورت گرفته است؟ آیا وضعیت بهبود یافته است یا بر همان منوال سابق، پیش می‌رود؟
رویکرد اساسی در گردشگری احترام به فرهنگ جامعه میزبان است و این امر یک اصل به شمار می‌آید. اگر گردشگری سازمان‌یافته و از طریق مجاری قانونی و رسمی صورت بگیرد، به بخش بزرگی از این دغدغه‌ها پاسخ داده می‌شود. ما باید تلاش کنیم تا نه‌تنها گردشگری تهدیدی برای جامعه میزبان نباشد بلکه به عاملی در شکل‌دهی تعاملات فرهنگی و حفاظت از ارزش‌های جامعه تبدیل شود.
فارغ از مباحث فرهنگی، گردشگری چه تاثیری بر اقتصاد جامعه میزبان خواهد داشت؟ بسیاری از تجارب خارجی نشان می‌دهد گردشگری در جوامع محروم توانسته همانند موتور محرکی برای توسعه اقتصادی عمل و به اشتغال‌زایی در آن مناطق کمک کند.
گردشگری در هر کجا که وارد شده زمینه‌ای را برای توسعه اشتغال، احیا و سبک زندگی گذشته فراهم کرده است. ما در بسیاری از مناطق استان اصفهان شاهد بودیم که روستاها در حال تخریب و جامعه روستایی در حال مهاجرت بوده؛ اما گردشگری به آنها حیات تازه‌ای بخشید. گردشگری بازار مناسبی را برای محصولات دامی و باغی فراهم می‌کند و دامداران و کشاورزان می‌توانند محصولات خود را در آنجا به فروش برسانند. در کنار آن صنایع‌دستی هر منطقه به یکی از خریدهای عمده گردشگران تبدیل شده و به احیای آن در روستاها کمک شایان توجهی کرده است. بسیاری از حرفه‌های روستایی که در حال فراموشی بودند به مدد گردشگری احیا شده‌اند و حتی ساکنان جامعه میزبان تلاش می‌کنند به لحاظ پوشش و حرفه، شکل و شمایل سنتی خود را حفظ کنند.
آیا نمونه خارجی موفقی از گردشگری در دنیا سراغ دارید که توانسته باشد به حفاظت از محیط زیست کمک کند، فرهنگ جامعه محلی را حفظ کند و در عین حال به اشتغال و درآمد پایدار منجر شود؟
در دنیا در این زمینه اتفاقات خوبی رخ داده است. بحث ما این است که صنعت گردشگری ما با توجه به حرکتی که در این زمینه اتفاق افتاده، خود را با استانداردهای دنیا هماهنگ کند و از تجربه‌های موفقی که در جهان وجود دارد، بهره بگیریم. ما مدل‌هایی در اروپا، آمریکا یا شرق آسیا داریم که در آنها گردشگری توانسته است در حفظ محیط زیست و عرصه‌های طبیعی تجربه‌های موفقی را شکل دهد و به اهتمام عمومی در این زمینه منجر شود. در عین حال باید توجه داشت که قطعاً در این کشورها نیز ممکن است در بدو امر مشکلاتی وجود داشته و آنها با رفع این موانع و ایجاد سازوکارهای مناسب به جای ممنوعیت، این فرصت را به مزیت تبدیل کنند. در این راه این کشورها از امکانات و زیرساخت‌های مناسب بهره گرفته‌اند.
اگر بخواهید یک نمونه موفق را مثال بزنید به کدام مورد اشاره می‌کنید؟
موارد بسیار زیادی وجود دارد؛ به عنوان مثال تجربه موفقی در این زمینه است که در آن حفاظت از عرصه‌های طبیعی و توسعه اقتصادی بر اساس گردشگری صورت گرفته است؛ نمونه‌ای که البته شبیه آن کم هم نیست.
