اقتصاد در یک درس1

حدود شش سال قبل از گرگوری منکیو استاد اقتصاد دانشگاه هاروارد پرسیدند شما که کتاب «اصول علم اقتصاد» را برای دانشجویان کارشناسی نوشتید که تا این اندازه موفق بود و از آن استقبال شد چرا یک کتاب درسی اقتصاد برای دانش‌آموزان دبیرستان نمی‌نویسید؟ او پاسخ داد: می‌دانم که آلن کروگر چند سالی است با یک تیم حرفه‌ای سرگرم نوشتن چنین کتابی هستند.2 جعفر خیرخواهان، اقتصاددان و مترجم کتاب‌های اقتصادی، با نقل کردن این ماجرا، به کتاب «کنکاش‌هایی در علم اقتصاد» اشاره می‌کند که سال 2013 منتشر شده تا به یک منبع درسی برای دانش‌آموزان تبدیل شود و به آنها اقتصاد آموزش دهد. حوزه مهمی که نبود آن در متون درسی دانش‌آموزان ایرانی بسیار پررنگ و اثرگذار است، با این همه هنوز هم تلاش و اراده‌ای برای گنجاندن علم اقتصاد در کنار علومی مانند ریاضیات، فیزیک، شیمی، زیست‌شناسی، تاریخ و جغرافیا در برنامه درسی دانش‌آموزان ایرانی، لااقل در مقطع دبیرستان، دیده نمی‌شود. در حالی که اقتصاد اگر بیش از همه آن علوم در زندگی روزمره به کار فرد نیاید، قطعاً کاربرد کمتری هم ندارد. با این همه جز دانش‌آموزان علوم انسانی در مقطع متوسطه دیگران چشم‌شان به کتابی با عنوان اقتصاد روشن نمی‌شود.

کنکاش‌هایی در علم اقتصاد

عنوان اصلی این کتاب Exploration in Economics است که فعلاً آن را کنکاش‌هایی در علم اقتصاد ترجمه می‌کنیم. این کتاب به عنوان یک کتاب درسی برای دانش‌آموزان دبیرستانی در 860 صفحه نوشته شده است. حجم کتاب قابل ملاحظه است و احتمالاً مربوط به یک‌ ترم یا حتی یک سال درسی نیست و می‌توان در یک بازه دو یا سه‌ساله در مقطع دبیرستان آن را برای دانش‌آموزان تدریس کرد. مقایسه کنید با کتاب اقتصاد پایه دهم در مقطع متوسطه کشور خودمان که حدود 145 صفحه است.

این کتاب دو نویسنده اصلی و یک دوجین همکار پژوهشگر دارد که به رسم احترام در صفحات آغازین کتاب معرفی و از آنان تقدیر شده است. روی جلد کتاب اسم آلن کروگر و دیوید اندرسون به عنوان مولفان اصلی کتاب دیده می‌شود که هر دو استاد اقتصاد هستند. کروگر که به واسطه حضورش در فضای سیاست معروف‌تر است استاد اقتصاد دانشگاه پرینستون است و اندرسون نیز در سنتر کالج اقتصاد تدریس می‌کند (در همین صفحات معرفی کامل‌تری از این دو اقتصاددان می‌خوانید). از حجم بالای مطالب و تنوع زیاد آن می‌توان درک کرد که مولفان برای ارائه یک کار خواندنی و آموزشی زحمت فراوانی به خرج داده‌اند، نتیجه کار نیز ستودنی است، صفحات رنگارنگ و پرمحتوایی از علم شیرین، و نه ملال‌آور اقتصاد که خواندنش در جامعه ما نه‌فقط برای طیف دانش‌آموز که برای دانشجویان و مردم عادی نیز می‌تواند آموزنده باشد. استفاده از اشکال، تصاویر، نمودارها و طراحی خوب نیز این کتاب را در زمره کتاب‌های خوش‌خوان قرار می‌دهد که احتمالاً دانش‌آموزان از تورقش خسته نخواهند شد.

محتوا

کتاب 860‌صفحه‌ای کنکاش‌هایی در علم اقتصاد شامل شش بخش کلی و 19 فصل است. در هر بخش یک مساله محوری مدنظر قرار گرفته که در چند فصل به آن پرداخته شده است. هر فصل نیز خود شامل چند قسمت کوچک است. به این ترتیب یک مساله کلی ابتدا به چند فصل و بعد به چند قسمت تقسیم شده و به طور کامل و شفاف و البته به زبان ساده توضیح داده می‌شود تا دانش‌آموز در فهم آنچه بیان می‌شود دچار سختی نشود. جالب است که مفاهیم انتخاب‌شده آنقدرها هم پیش‌پاافتاده نیست اما توضیح آن به زبان ساده باعث قابل هضم بودن مطلب است. بخش اول کتاب همان‌طور که انتظار می‌رود به «معرفی علم اقتصاد» اختصاص دارد. جایی که دانش‌آموز یاد می‌گیرد اقتصاد فراتر از پول است؛ اقتصاد علم مطالعه انتخاب در شرایط کمیابی منابع است. در این بخش سه فصل کنکاش در علم اقتصاد، مقایسه نظام‌های اقتصادی و اتخاذ تصمیم‌های سیاسی وجود دارد. در فصل اول علاوه بر تعریف علم اقتصاد به مفاهیمی چون کمبود منابع، فرصت‌های تولید در جامعه، هزینه - فرصت، بهره‌وری و رشد اقتصادی پرداخته می‌شود. فصل دوم که به مقایسه نظام‌های اقتصادی می‌پردازد، با تصویری از کلیسای سینت‌باسیل (واسیلی مقدس) در میدان سرخ مسکو آغاز می‌شود و شروع مطالب نیز با مرور تاریخچه اتحاد جماهیر شوروی و نظام اقتصادی آن است. در آغاز این فصل با اشاره به کمبودهای اقتصادی شوروی که در صنایع نظامی و هوافضا بسیار قدرتمند بود، به دانش‌آموز تفاوت نظام‌های اقتصادی آموزش داده می‌شود، اینکه چگونه کشوری که اولین انسان را به فضا فرستاده بود از تامین نان مردمش ناتوان بود اما در مقابل در ایالات متحده رفاه مردم شرایط مناسبی داشت. این تفاوت ناشی از نظام اقتصادی است. در ادامه فصل نیز در مورد اهداف یک جامعه و لزوم برقراری تعادل میان آن اهداف سخن گفته می‌شود. فصل سوم، فصل اتخاذ تصمیم‌های اقتصادی است که در آن در مورد هزینه-‌فایده تصمیم‌ها، تصمیم‌گیری‌های عاقلانه و اقتصاد رفتاری صحبت می‌شود.

بخش دوم کتاب به مساله عرضه و تقاضا، به عنوان نیروهای بنیادی بازار پرداخته است. در این بخش مساله تقاضا و عرضه کالا و خدمات، قیمت و کمیت و تعادل عرضه و تقاضا به دانش‌آموز تعلیم داده می‌شود. کشش تقاضا و نحوه محاسبه تقاضا در فصل اول این بخش آمده و در فصل دوم به مباحث مربوط به عرضه مانند منحنی عرضه پرداخته می‌شود. فصل سوم محل مچ کردن عرضه و تقاضا با هم برای رسیدن به تعادل است، جایی که مساله قیمت و مقدار، تغییرات عرضه و تقاضا، کمبود، مازاد و نقش قیمت اهمیت پیدا می‌کند.

بخش سوم کتاب درسی کنکاش‌هایی در علم اقتصاد، مربوط به بهره‌وری بازار است. این فصل با مروری بر راه‌اندازی شرکت اپل آغاز و وارد فضای کسب‌وکار می‌شود. در ادامه سازمان‌های کسب‌وکار، نقش کارآفرینان و موفقیت آنها، انواع کسب‌وکار، شراکت و ساختار شرکت‌ها پرداخته می‌شود. همانند سایر بخش‌ها و فصول که در کنار توضیحات مرسوم مفاهیم، مثال‌ها و نکات جالبی برای یادگیری بهتر وجود دارد، در این بخش نیز مثلاً به مدت زمان لازم برای راه‌اندازی یک کسب‌وکار در کشورهای مختلف اشاره شده است؛ مثلاً دو روز در استرالیا و 141 روز در ونزوئلا. علاوه بر این، در بخش پایانی فصل اول این بخش اخلاق کسب‌وکار نیز به دانش‌آموز تعلیم داده می‌شود. ساختار بازار، انحصار و رقابت و نیز شکست دولت و بازار نیز مفاهیم بعدی برای آموزش هستند. از نکته‌بینی و خلاقیت نویسندگان کتاب است که فصل مربوط به شکست دست نامرئی بازار را با ضرب‌المثل دست‌وپاچلفتی آغاز کرده‌اند. البته از شکست دولت نیز به عنوان دست سنگین یاد کرده که تنها با زور و بدون ظرافت در پی پیش بردن امور است.

بخش چهارم کتاب به کاربرد اقتصاد خرد می‌پردازد. در این بخش فصول مهمی چون مالیات، بازار کار و تامین مالی فردی مورد بحث قرار می‌گیرد و به دانش‌آموز تدریس می‌شود که باید چگونه پول خود را مدیریت کند. در آغاز این فصل و برای توضیح چرایی مالیات به وضع مالیات پنج‌درصدی روی چاپستیک (میله چوبی که چینی‌ها برای غذا خوردن از آن استفاده می‌کنند) اشاره می‌کند چراکه دولت دغدغه داشت با افزایش تولید این وسیله، نابودی جنگل‌ها را تشدید کند. بازار کار و کشش تقاضا در آن و تعادل در عرضه و تقاضا در این بازار نیز در همین بخش توضیح داده شده است. جالب اینکه به مساله تبعیض در بازار کار نیز در این صفحات اشاره می‌شود. در نهایت بخش کاربرد اقتصاد خرد به مساله مدیریت مالی فرد می‌پردازد. در آغاز این فصل دو نمونه کاربردی به دانش‌آموزان ارائه می‌شود. نخست اسلا مک‌کارتی معرفی می‌شود که سال‌ها با خشکشویی و اتو زدن لباس‌های مردم و پس‌انداز پول‌هایش در نهایت 150 هزار دلار به دانشگاه می‌سی‌سی‌پی جنوبی هدیه می‌کند تا هزینه دانشجویان بی‌بضاعت شود تا مجبور نباشند مانند او سخت کار کنند. نمونه دوم ویلیام باد است که در سال 1988 در یک بخت‌آزمایی 2 /16 میلیون دلار برنده می‌شود اما در سال 2006 یعنی فقط 18 سال بعد در حالی می‌میرد که حتی یک پنی هم ندارد. او طی همین مدت بدهکار شد، ورشکسته شد و حتی به زندان افتاد و بعد از آزادی نیز با کمک‌هزینه ماهانه 450‌دلاری دولتی برای از کارافتاده‌ها زندگی خود را می‌گذراند. این فصل با این دو روایت آموزنده به دانش‌آموزان چگونگی کاریابی و بودجه‌بندی در زندگی را آموزش می‌دهد. 

بخش پنجم کتاب کنکاش‌هایی در علم اقتصاد که معطوف به تبیین مفهوم اقتصاد کلان برای دانش‌آموزان است ابتدا روایتی تاریخی از اقتصاد آرژانتین و آمریکا ارائه می‌دهد. در سال 1800 آرژانتین کشوری ثروتمندتر از ایالات متحده بود. میانگین سرانه تولید کالا و خدمات در آرژانتین در سطح بالاتری نسبت به آمریکا قرار داشت. اما در دو سده بعد آرژانتین نتوانست همگام با آمریکا پیشرفت و برتری خودش را حفظ کند. در سال 1900 سرانه تولید کالا و خدمات در ایالات متحده به دو برابر همین شاخص در آرژانتین افزایش یافت و در سال 2011 تفاوت سه برابر شد. تعجبی ندارد که افزایش تولید در آمریکا باعث افزایش درآمد مردم این کشور هم شده باشد. در سال 2011 میانگین درآمد سرانه در آمریکا 48100 دلار شد اما آرژانتینی‌ها درآمد سرانه 17400 دلاری داشتند. تفاوتی که ناشی از رشد اقتصادی کشور طی مدت‌زمانی بیش از 200 سال رخ داد. در این بخش و با این مقایسه، دانش‌آموزان با مباحث مهم و کلیدی علم اقتصاد مانند بیکاری و تورم، سیاست مالی، پول، بانکداری و بازارهای مالی، نظام فدرال‌رزرو (بانک مرکزی آمریکا) و سیاست پولی طی چهار فصل متفاوت آشنا می‌شوند. همچنین چرخه‌های تجاری و رونق و رکود در اقتصاد برای دانش‌آموزان توضیح داده می‌شود و مفاهیم سنگین و پیچیده‌ای چون خلق پول، ایجاد حباب، فرآیند پرداخت چک، سیاست پولی و... با ترسیم تصاویری آشنا و ساده به دانش‌آموز تعلیم داده می‌شود.

بخش آخر این کتاب با عنوان توسعه و تجارت بین‌الملل در دو فصل کلی به تجارت و اقتصاد جهانی و توسعه اقتصادی و چالش‌های جهانی می‌پردازد. در آغاز این بخش از نقل ‌قول مارتین لوترکینگ در مورد گسترش تجارت بین‌المللی این‌گونه گفته شده است: صبح که از خواب بیدار می‌شویم و به حمام می‌رویم، صابونی به دست می‌گیریم که ساخته یک فرانسوی است؛ اسفنجی که یکی از ساکنان جزایر اقیانوس آرام ساخته برمی‌داریم و از حوله‌ای استفاده می‌کنیم که توسط یک ترکیه‌ای تولید شده است. لباس‌های زیرمان احتمالاً آمریکایی یا انگلیسی است. سر میز صبحانه‌ای می‌رویم چای‌اش چینی است و نان تستش، اگر نانوا را نادیده بگیریم، دسترنج یک کشاورز انگلیسی‌زبان است. به این ترتیب است که هنوز صبحانه را تمام نکرده، به نیمی از دنیا مدیون هستیم. آل کروگر و دیوید اندرسون عامدانه این نقل ‌قول اثرگذار از یک شخصیت بزرگ تاریخی را انتخاب کرده‌اند تا منافع تجارت بین‌الملل را به دانش‌آموزان نشان دهند.

بخش‌های ویژه

با این همه تمام محتویات کتاب مفاهیم خرد و کلان اقتصاد و نحوه کسب‌وکار و شکست بازار یا دولت نیست. کتاب بسیار جذاب‌تر از پرداختن صرف به این مفاهیم است. سه بخش دیگر که به عنوان بخش‌های ویژه معرفی شده اما در طول صفحات کتاب پراکنده‌اند مطالبی جذاب و خواندنی در ارتباط با مفاهیم هر بخش را به دانش‌آموز ارائه می‌دهند. بخش «اقتصاد در عمل» به رویدادهای جاری در زندگی مردم مثلاً مباحث مربوط به بیمه در ایالات متحده می‌پردازد و سوالات اساسی در مورد این مساله کلیدی اقتصادی را در آمریکا مطرح می‌کند؛ موضوع کارگران مهاجر و بیکاری فصلی در بخش مربوط به بازار کار ارائه می‌شود یا طرح محمد یونس در تخصیص وام‌های خرد در بخش نظام مالی به دانش‌آموزان معرفی می‌شود. بخشی که هدف آن نشان دادن کاربرد علم اقتصاد در عالم واقع است.

«چهره‌های اقتصاد» نیز جایگاه ویژه‌ای در این کتاب درسی دارند. همان‌طور که مباحث از تعریف علم اقتصاد آغاز می‌شود و جلو می‌رود چهره‌هایی مانند اقتصاددانان مشهور یا فعالان مهم و اثرگذار در بازار به دانش‌آموزان معرفی می‌شود. عجیب نیست اگر نخستین چهره آدام اسمیت، پدر علم اقتصاد باشد و به‌تبع آن میلتون فریدمن، کارل مارکس، فون هایک، جان‌مینارد کینز یا چهره متاخری مانند استر دوفلو در کتاب معرفی شوند. یا افرادی مانند جف بزوس، مدیرعامل آمازون و جان راکفلر، ثروتمند نیکوکار و بنیانگذار شرکت استاندارد‌اویل نیز در این کتاب جای دارند.

«سرتیترهای اقتصادی» نیز بخش جذاب دیگری است که به فراخور مطالب در پایان فصول، یک مطلب مرتبط از یک نشریه اقتصادی مانند اکونومیست، بلومبرگ بیزینس‌ویک، نیویورک‌تایمز، سی‌ان‌ان‌مانی و... برای بحث و مطالعه آورده شده است. مطالبی که برای دانش‌آموزان هم آموختنی است و هم جذاب.

دیگر کتاب‌های اقتصاد برای دانش‌آموزان

آیا این تنها کتابی است که برای دانش‌آموزان در حوزه اقتصاد نوشته شده است؟ نظام آموزشی باز در کشورهای آمریکای شمالی باعث شده است کتاب‌های متعددی برای آموزش اقتصاد نگارش شود که مدارس و معلمان بنا بر انتخاب خود از آنها در کلاس درس به عنوان کتاب درسی استفاده کرده‌اند. در ادامه نگاهی اجمالی به 10 کتاب آموزشی اقتصاد داریم.

در بسیاری از کشورهای جهان، منابعی که برای تدریس به دانش‌آموزان مدارس استفاده می‌شود، متحدالشکل و یکسان نیست. تنها سرفصل‌های دروس مشخص شده و مدرسه و معلم، مختار است از هر روش و منبعی برای تفهیم این رئوس به دانش‌آموزان استفاده کند. این روش، باعث شده تا سابقه نوشتن کتاب‌هایی که جامعه هدف آن دانش‌آموزان دبیرستانی هستند، سابقه‌ای طولانی داشته باشد، بسیاری از این کتاب‌ها به وسیله استادان دانشگاه به رشته تحریر درآمده‌اند و بعضاً حتی ویرایشی از آن برای دانشجویان و ویرایش دیگری برای دانش‌آموزان دبیرستانی موجود است. در زیر 10 کتاب از مهم‌ترین منابع درس اقتصاد برای دانش‌آموزان دبیرستانی را معرفی می‌کنیم:

1- اولین کتاب فهرست، «اقتصاد، اصول و شیوه‌ها» نام دارد. این کتاب برای اولین‌بار در سال‌های پایانی قرن بیستم چاپ شده و پس از آن نه‌تنها به چاپ‌های متعدد رسیده است، که ویرایش‌های مختلفی از آن بر اساس نیاز دانش‌آموزان تهیه شده است. دکتر کلایتون که از دانشگاه یوتا فارغ‌التحصیل شده، در دانشگاه‌های مختلفی تدریس کرده و در حال حاضر استاد دانشگاه کنتاکی است و بیشترین تمرکز وی حداقل در 20 سال اخیر روی روش‌های آموزش علم اقتصاد بوده است و شاید به همین دلیل کتاب حاضر، یکی از پرطرفدارترین منابع آموزش اقتصاد در سطح دبیرستان‌هاست.

2- کتاب دیگر در این زمینه، «اقتصاد در زمانه ما» نوشته راجر ای آرنولد است. این کتاب اولین‌بار در سال 1994 منتشر شد و ویرایش دوم آن در سال 2001 به بازار آمد. راجر آرنولد که دکترای اقتصاد خود را از دانشگاه ویرجینیا دریافت کرده است، کتاب‌های اقتصادی زیادی را به بازار ارائه داده، اما انتشار اقتصاد در زمانه ما از سوی موسسه Glencoe McGraw-Hill که به طور خاص کتاب‌های دبیرستانی را در ایالات متحده چاپ می‌کند، نشان می‌دهد جامعه هدف این کتاب خاص، دانش‌آموزان دبیرستانی و معلمان آنها هستند. آرنولد در مقدمه کتاب می‌نویسد: «در اقتصاد، بیش از مباحث جدید، باید راه‌های جدید نگاه کردن به مسائل را فراگرفت.» به شهادت خوانندگان این کتاب، آرنولد در این امر موفق عمل کرده است و نوجوانان با خواندن این کتاب، بیش از هر چیز یاد می‌گیرند چگونه مانند یک اقتصاددان فکر کنند.

3- کتاب بعدی که مخصوص آموزش اقتصاد به دانش‌آموزان نوشته شده است، کتاب «کاربرد اصول اقتصاد» نوشته اُ سولیوان و شفرین است. این دو استاد اقتصاد، تحصیلات خود را در دانشگاه‌های پرینستون و ام‌آی‌تی به پایان رسانده‌اند. عمده فعالیت اُ سولیوان در کنار تدریس در دانشگاه، نوشتن منابع درسی برای دانش‌آموزان دبیرستان و لیسانس است. در واقع این دو استاد اقتصاد همانند بسیاری از اساتید دانشگاهی دیگر که ممکن است در این متن مجال پرداختن به همه آنها نباشد، کتاب‌های خود را برای دانشجویان سطح لیسانس تالیف کرده و سپس ویرایشی از آن را که از نظر سطح مطلب و پوشش مباحث مطرح‌شده مناسب دانش‌آموزان دبیرستانی باشد، تهیه می‌کنند. این تطبیق مطالب کتاب با سطح دبیرستان، بیشتر شامل حذف مباحث ریاضی و جایگزینی آن با توضیحات کیفی بوده است و به عقیده خوانندگان تجربه موفقی در تشریح مباحث پایه اقتصاد در سطح اولیه بوده است.

4- مفاهیم و انتخاب‌های اقتصاد، تنها کتاب این فهرست است که نویسنده آن استادان دانشگاهی اقتصاد نیستند. این کتاب از سوی سه معلم اقتصاد دبیرستان، سالی میک، جان مورتون و دکتر مارک شاگ تالیف شده است. از این سه تنها دکتر شاگ مدتی به تدریس در دانشگاه مشغول بوده است. وجه تمایز این کتاب، استفاده از موارد متعدد لوازم کمکی مانند ویدئو و بازی‌های شبیه‌سازی‌شده، در ارائه مطالب است. علاوه بر اینکه کتاب، به همراه منابع اضافی مورد توصیه و آزمون‌های هر فصل برای استفاده آنلاین نیز ارائه شده است.

5- کتاب علم اقتصاد جنوب غربی (Southwestern Economics) به وسیله دکتر ویلسون و دکتر کلارک ارائه شده است. ویلسون که دکترای خود را از دانشگاه کنت دریافت کرده در حال حاضر استاد دانشگاه مرکزی میشیگان است و کلارک نیز با دریافت مدرک دکترا از دانشگاه ویرجینیا تک، در حال حاضر در دانشگاه تنسی تدریس می‌کند. به این کتاب انتقادات زیاد و مفصلی وارد شده است. از جمله اینکه بیشتر صفحات به زندگینامه‌های مفصل و غیرضروری یا عکس‌های رنگی اختصاص داده شده و در مقابل مفاهیم بسیار خلاصه توضیح داده شده است و در مواردی کلی‌گویی‌ها (بیشتر به این دلیل که کتاب مناسب دبیرستان باشد) باعث شده تا مفهوم اشتباه منتقل شود. به همین دلیل، این کتاب که اولین‌بار در اوایل دهه 90 میلادی چاپ شده است، به‌رغم اینکه در همه فهرست‌های کتاب‌های اقتصادی دبیرستان حضور دارد با اقبال رو به افولی مواجه است.

6- مارلین و مینگ، نویسندگان کتاب «اصول، مفاهیم و برنامه‌های کاربردی اقتصاد» هر دو از دانشگاه دولتی کالیفرنیا مدرک دکترای خود را دریافت کرده‌اند و در دانشگاه مشغول به تدریس هستند. 

کتاب مذکور که البته با رضایت خوانندگان، خصوصاً بابت توضیحات روان و ساده روبه‌رو شده است، به دلیل اینکه تمام سرفصل‌های مورد نیاز دبیرستان را پوشش نمی‌دهد، بیشتر به عنوان کتابی کمکی در کنار سایر منابع مورد استفاده قرار می‌گیرد. علاوه بر این کتاب از جنبه جذابیت ظاهری برای نوجوانان به قوت بقیه کتاب‌های فهرست نیست که البته به نظر نمی‌رسد چندان تاثیری بر مخاطبان آن داشته باشد.

7- اگر از منظر شهرت نویسنده به موضوع نگاه کنیم، احتمالاً یکی از مهم‌ترین کتاب‌هایی که در زمینه آموزش علم اقتصاد به دانش‌آموزان نوشته شده، کتاب اقتصاد پل کروگمن برنده جایزه نوبل اقتصاد در سال 2008، و رابین ولز است. 

این کتاب که البته ویرایش دبیرستانی کتاب اصلی اقتصاد پایه این دو نفر است، از سوی انتشارات دانشگاه پرینستون به بازار کتاب ارائه شده است. کتاب از نظر ملاحظه دقیق سرفصل‌های آموزش دبیرستان البته دچار مشکلاتی است و علاوه بر آن به دلیل قیمت بالای آن احتمالاً در مدارس کمی به عنوان منبع مطالعاتی معرفی می‌شود، ولی همچنان منبع بسیار مهمی برای دانش‌آموزانی است که قصد دارند در رشته اقتصاد یا رشته‌های نزدیک به آن، تحصیلات خود را ادامه دهند.

8- اقتصاد برای مدارس مذهبی، کتابی است که به وسیله آلن پارکر و خصوصاً برای استفاده در مدارس خصوصی مسیحی تالیف شده است. کتاب علاوه بر پوشش تمام سرفصل‌های لازم برای تدریس، فصولی را به توضیح ارزش‌های مسیحی که در اقتصاد کاربرد دارند یا به عقیده مسیحیان باید مورد توجه قرار بگیرند، اختصاص داده است. با توجه به جامعه مخاطب بسیار خاص کتاب و البته این موضوع که از سال 2000 به بعد تجدید چاپ نشده است، از میزان اثرگذاری یا کاربردی بودن آن اطلاعات چندانی در دست نیست اما همچنان در فهرست منابع آموزشی اقتصاد در دوران دبیرستان حضور دارد.

9- «بررسی اقتصادی»، نام کتاب و در حقیقت بسته آموزشی است که به طور خاص برای دانش‌آموزان و والدینی طراحی شده است که علاقه‌مند هستند کودکان خود را در خانه آموزش دهند. این بسته آموزشی شامل کتاب درسی، کتابی مشتمل بر آزمون‌ها و کتابی حاوی پاسخ آزمون‌هاست. نویسنده کتاب، ری نوتگراس تحصیلاتی در زمینه اقتصاد ندارد و در رشته تاریخ تحصیل‌ کرده و کتاب نیز از سوی انتشارات خود وی، که به طور خاص در زمینه تالیف و انتشار کتاب برای دانش‌آموزانی که در خانه تحصیل می‌کنند فعالیت دارد، چاپ شده است. به نظر می‌رسد تنها دلیل قرار گرفتن این کتاب در فهرست، وضعیت و جامعه بسیار خاص مخاطبان آن است.

10- «کتاب اقتصاد برای همه»، نوشته گرسون آنتل و والتر هریس، مانند بعضی دیگر از کتاب‌های این فهرست به دلیل جامعه مخاطبان خود مورد توجه است. این کتاب بیشتر با زبانی بسیار ساده و ابتدایی برای دانش‌آموزانی با توان یادگیری کمتر یا با نیازهای خاص، طراحی و تالیف شده است. آنتل که خود سال‌ها در دبیرستان‌های مختلف تدریس کرده با توجه به نیازهای دانش‌آموزان خاص تلاش کرده تا منبعی برای آموزش بهتر آنان فراهم کند؛ تلاشی که به نظر موفقیت‌آمیز می‌رسد و هنوز هم منبع مورد استفاده بسیاری از مدارس است.‌