افزایش شفافیت و کارآمدی

برای فهم درگاه معاملات ارزی، لازم است ابتدا بدانیم ارز در نظام مالی و بانکی ایران چگونه وارد می‌شود و طی چه فرآیندی در بانک‌ها گردش می‌کند. در این فرآیند، آشنایی با آنچه می‌توان آن را چرخه ارز در کشور نامید، ضرورت دارد.

مکانیسم نقل‌وانتقالات ارز

منبع اصلی ورود ارز به کشور، فروش نفت و فرآورده‌های نفتی است. اگرچه ایران صادرات دیگری نیز دارد و در سال‌های اخیر همواره تلاش بر این بوده است که صادرات غیرنفتی نیز افزایش یابد اما همچنان سهم نفت در صادرات ایران بالا و غیرقابل اغماض است.

هنگامی که نفت فروخته می‌شود، خریدار نفت باید بهای آن را به حساب‌هایی که فروشنده مشخص کرده است، واریز کند. فروشنده که شرکت ملی نفت ایران است، برای این کار حساب‌هایی را که بانک مرکزی مشخص کرده است به خریدار معرفی می‌کند. بانک مرکزی نزد بانک‌های مختلف خارجی حساب دارد و معمولاً وقتی بانک مرکزی نزد یک بانک افتتاح حساب می‌کند، سایر بانک‌های ایرانی نیز نزد آن بانک افتتاح حساب می‌کنند. خریدار نفت بر اساس بندی که در قرارداد فروش نفت درج می‌شود، مکلف می‌‌شود که بهای نفت را به حساب بانک مرکزی در بانک معرفی‌شده واریز کند.

به محض اینکه بانک مرکزی وجه یادشده را دریافت کرد، معادل ریالی آن را به حساب خزانه نزد خود واریز می‌‌کند. البته در این میان باید توجه داشت که 5 /14 درصد ارز دریافت‌شده، سهم شرکت نفت است که به خود آن تعلق دارد لذا 5 /85 درصد مابقی به حساب‌های خزانه واریز می‌شود. همه اینها نیمه نخست چرخه را تشکیل می‌دهد که منتهی به دریافت ارز از سوی بانک مرکزی در حساب‌های آن نزد بانک‌های خارجی می‌شود.

تقاضای خرید ارز

نیمه دوم چرخه به وقتی مربوط می‌شود که بانک‌ها تقاضای خرید ارز را از بانک مرکزی مطرح می‌کنند. بانک‌ها به دلایل متعددی به ارز احتیاج دارند. مهم‌ترین دلیل، آن است که واردکنندگان کالاها و خدمات از کشورهای خارجی، از بانک‌ها تقاضا می‌کنند برای آنها اعتبار اسنادی گشایش کنند و ارز را به فروشنده خارجی پرداخت کنند. در این صورت بانک‌ها از مشتری خود در داخل ایران ریال دریافت می‌کنند و از بانک مرکزی تقاضای فروش ارز می‌کنند. پس از اینکه با توجه به امکانات بانک مرکزی و بانک‌های ایرانی مشخص شد امکان پرداخت ارز در کدام بانک و کدام کشور وجود دارد، بانک مرکزی به بانک خارجی دستور می‌دهد ارز را از حساب بانک مرکزی به حساب بانک ایرانی مزبور پرداخت کند و همزمان معادل ریالی آن نیز از بانک ایرانی دریافت می‌شود و این، یعنی فروش ارز به بانک ایرانی در مقابل دریافت ریال.

به این ترتیب نیمه دوم چرخه نیز تکمیل می‌شود که به موجب آن، بانک مرکزی در مقابل دریافت ریال ایران، ارز می‌فروشد. همین منابع ریالی، صرف خرید مجدد ارز از دولت در نیمه اول چرخه می‌شوند. البته گاهی اوقات نیز دولت با پرداخت ریال (به موجب بودجه) از بانک مرکزی ارز می‌خرد که این هم، همان فرآیند توضیح داده‌شده در رابطه با خرید ارز بانک‌ها از بانک مرکزی را دارد.

آنچه توضیح داده شد، مکانیسم اصلی و عمده نقل و انتقالات ارزی در داخل کشور بود. با این حال جابه‌جایی ارز به این مکانیسم محدود نمی‌شود. ممکن است شخص یا اشخاصی، نزد بانک‌ها سپرده ارزی داشته باشند. این سپرده باید به طریقی مصرف شود تا از آن سودی حاصل شود چراکه اگر سودی حاصل نشود، پرداخت سود به مشتری عملاً به معنای زیان بانک خواهد بود. بانک‌ها برای انجام این کار مکانیسم‌های گوناگونی دارند. یکی از این مکانیسم‌ها اعطای تسهیلات ارزی است.

اما باید توجه داشت که به‌‌رغم اعطای تسهیلات ریالی که ساده به نظر می‌رسد (هرچند آن هم در عمل چندان ساده نیست) اعطای تسهیلات ارزی و پیدا کردن مشتری ایرانی که مصرف ارزی در ایران داشته باشد، دشوار است. برخی از بانک‌های ایرانی دارای شعب و واحدهایی در خارج از کشور هستند و می‌توانند منابع ارزی را که به این طریق جذب کرده‌اند به آن شعب و واحدها منتقل کنند اما باید توجه داشت که در عمل، نرخ سودی که شعب و واحدهای خارجی می‌توانند به این منابع پرداخت کنند، بسیار پایین است و حتی گاه به صفر می‌رسد. لذا معقول نیست که منابع به خارج منتقل شوند تا واحدهای خارجی بانک‌ها با آنها اقدام به پرداخت تسهیلات کنند.

راهکار دیگر این است که این منابع به سایر بانک‌ها فروخته شود و به جای آن ریال دریافت شود و سپس با ریال، عملیات بانکی و اقتصادی انجام شود. تنها نگرانی بانک در اینجا این است که اگر سپرده‌گذار ارزی، زمانی ارز خود را مطالبه کرد، چگونه آن را پرداخت کند.

کاربرد مفید و موثر

 در چنین شرایطی بانک مرکزی اقدام به فروش ارز به بانک نخواهد کرد چراکه فروش ارز صرفاً برای مصارف مشخصی انجام می‌شود که عمدتاً مربوط به واردات کالاها و خدمات است و بانک‌ها نمی‌توانند برای بازپرداخت سپرده‌های دریافتی از مشتریان اقدام به خرید ارز از بانک مرکزی کنند. بنابراین باید از سایر بانک‌ها خرید ارز کنند. درگاه معاملات ارزی در چنین مواردی کاربرد مفید و موثری خواهد داشت.

باید به این نکته نیز توجه داشت که بانک‌ها فقط به شکل سپرده ارزی از اشخاص ارز دریافت نمی‌کنند. در بسیاری موارد شرکت‌هایی وجود دارند که خصوصی هستند و صادرات قابل توجهی دارند. این شرکت‌ها در ایران هزینه‌های ریالی دارند و در خارج از ایران درآمدهای ارزی دارند. آنها نیاز به این دارند که ارز خود را در کشور بفروشند و تبدیل به ریال کنند.

در مواردی که درگاه معاملات ارزی وجود نداشت، بانک‌ها گاه برای خرید این ارز و فروش ریال ایران، دچار مشکل می‌شدند. علاوه بر این، شفافیت کافی نیز در این رابطه وجود نداشت. وجود این درگاه باعث می‌شود این معاملات، با سهولت و شفافیت بیشتری انجام شوند.

جمع‌بندی

وجود یک درگاه معاملاتی، زمانی معنا پیدا می‌کند که فروشندگان و خریداران در آن متنوع باشند. بنابراین اگر بانک مرکزی همواره فروشنده و بانک‌ها همواره خریدار بودند، وجود این درگاه مفهومی نداشت. اما بر اساس آنچه در بالا توضیح داده شد، بانک‌های تجاری در موارد متعددی می‌توانند نقش فروشنده را در این بازار ایفا کنند. علاوه بر این، گاه ممکن است بانک مرکزی به عنوان خریدار وارد بازار شود.

این امر به دو دلیل امکان وقوع دارد؛ نخست اینکه بانک مرکزی وظیفه مدیریت بازار ارز را بر عهده دارد و برای انجام این وظیفه مداخلاتی جهت تاثیرگذاری بر قیمت انجام می‌دهد. این مداخلات اگرچه عمدتاً به شکل عرضه در بازار است اما هیچ منعی ندارد که گاه به شکل تقاضا باشد.

دوم اینکه گاه بانک مرکزی نیاز به منابع ارزی برای انجام وظایف خود دارد و با توجه به اینکه در برخی موارد، بانک‌های تجاری منابع قابل توجهی ارز در اختیار دارند، بانک مرکزی ارز مزبور را از آنها خریداری می‌کند تا وظایف خود را انجام دهد.

بانک‌ها هم همان‌طور که توضیح داده شد می‌توانند هم نقش خریدار و هم نقش فروشنده را در این بازار ایفا کنند. لذا وجود درگاه معاملات ارزی، می‌تواند سهمی در افزایش شفافیت و کارآمدی خرید و فروش بین‌بانکی در بازار داشته باشد.