اسانس مشکلات

صنعت آبمیوه با وجود جوان بودن بین دیگر صنایع، در سال‌های اولیه راه‌اندازی در ایران پیشرفت خوبی داشت. به وجود آمدن این صنعت و ساخت کارخانه‌های متعدد آبمیوه از سال 64، 65 شروع شد. اوج موافقت اصولی‌ها سال 66 بود و کارخانه‌های آبمیوه‌سازی از سال 67 یکی پس از دیگری راه افتادند. صنعت در عین جوان بودن اما بسیار پیشرفته است، زیرا کارخانه‌های آن پیشرفته‌ترین تکنولوژی‌ها را داراست.

 از دانش فنی بالایی هم برخوردارند. ایران از نظر طعم و مزه میوه بسیار معتبر است و در دنیا میوه‌های ایران را در رده میوه‌های خوش‌عطر و خوش‌طعم می‌شناسند. سال‌های آغازین این صنعت فعالیت کارخانه‌های ایران در زمینه تولید و صادرات کنستانتره خیلی خوب بود، کشورهای خارجی می‌آمدند و قرارداد می‌بستند و محصولات ما را می‌بردند. از انواع کنستانتره‌های تولیدی در ایران می‌توان به سیب، آلبالو، انگور سفید، انگور قرمز، پرتقال، انار و گریپ‌فروت اشاره کرد. کم‌کم کنستانتره انار هم به محصولات ایرانی اضافه شد. مشتری‌های خارجی خیلی علاقه نشان می‌دادند و این نوع از کنستانتره را می‌خریدند. با وجود محبوب بودن کنستانتره انار، اما متاسفانه به دلایلی در حال حاضر صادرات این محصول خیلی کم شده است. ما زمانی بزرگ‌ترین صادرکننده کنستانتره سیب و انار بودیم.

چالش‌های تولید

 تولید کنستانتره پرتقال هم در ایران پایین آمده است و به‌ناچار این محصولات را از خارج از کشور وارد می‌کنیم. زمانی پرتقال‌هایی مانند پرتقال شهسواری و پرتقال بمی در بازار ایران فراوان بود اما باغداران شمال به‌مرور یا به سمت تولید پرتقال‌های لوکس تامسون که دارای آب کم و قیمت گران هستند، رفتند یا به‌مرور باغات را خشک کرده و ویلاسازی انجام دادند. این کار از حجم پرتقال‌ها کاست و سهم صنعت آبمیوه از تولید پرتقال داخلی را کاهش داد و از طرفی قیمت را بالا برد. هم‌اکنون سالانه ۲۰ هزار تن کنستانتره پرتقال به ارزش کیلویی ۹ هزار تومان و در مجموع به ارزش 180 میلیارد تومان، برای مصارف مختلف وارد کشور می‌شود. دیگر کنستانتره‌هایی که وارد می‌کنیم شامل کنستانتره‌های گرمسیری است که میوه‌های آن در ایران وجود ندارند؛ کنستانتره بلوبری‌ها، پرتقال، موز، انبه و آناناس از آن جمله هستند. 

پیش از رونق کارخانه‌های کنستانتره و آبمیوه‌سازی مصرف آبمیوه طوری بود که مردم اغلب به‌صورت سنتی آبمیوه را مصرف می‌کردند. در آن زمان تعداد زیادی مغازه بود که همانجا در حضور مشتری آبمیوه می‌گرفتند و مردم می‌خوردند. اما کم‌کم فرهنگ مصرف آبمیوه در پاکت و به‌صورت بسته‌بندی به وجود آمد. در سال‌هایی از فعالیت صنعت آبمیوه در ایران سیستمی به نام تهی پک که به‌صورت فویل‌های آلومینیومی ساخته می‌شد در بازار رایج بود و مصرف می‌شدند.

 اما بنا به دلایل متفاوتی صنعت تولید نوشیدنی‌های آبمیوه در فویل‌های آلومینیومی روز‌به‌روز بیشتر فروکش کرد. از جمله دلایل حذف تدریجی عرضه آبمیوه با سیستم تهی یکسری رقابت‌های نادرست و روش‌های اشتباه مدیران بود که به این صنعت ضربه زد و تقریباً اکنون آن روش از بین رفته است و تنها یک یا دو کارخانه به روش تهی پک آبمیوه را به بازار مصرف عرضه می‌کنند. ماشین‌آلات تهیه این شکل از آبمیوه هم در کارخانه‌ها بدون استفاده افتاده و این سرمایه‌ها دارند زنگ می‌زنند. ولی با وجود حذف این روش با تمام ضررهای مالی و فرسایش سرمایه، در شرایط فعلی انواع دیگری از بسته‌بندی برای ارائه آبمیوه در ایران وجود دارد. عرضه آبمیوه در پاکت‌هایی که به تتراپک معروفند.

 این نوع از بسته‌بندی در صنعت آبمیوه در واقع پاکت‌های مقوایی اسیتیک را شامل می‌شود که الان در ایران رایج است. در حال حاضر علاوه بر این روش، عرضه محصولات کارخانه‌های آبمیوه‌سازی ایرانی در بسته‌بندی‌های شیشه‌ای و قوطی‌ها نیز رایج است. در واقع هیچ نوعی از انواع بسته‌بندی در دنیا نیست که در صنعت آبمیوه‌سازی ایران وجود نداشته باشد. کارخانه‌های آبمیوه‌سازی ما با پیشرفته‌ترین صنایع دنیا در زمینه بسته‌بندی آبمیوه، برابری می‌کند. جدای از بحث مهم بسته‌بندی که به‌نوعی نحوه ارائه تولیدات را متحول کرده و از نظر ظاهری می‌تواند در رقابت با محصولات خارجی جذب‌کننده مشتری باشد، بحث کیفیت نیز اهمیت بسیار زیادی دارد که کارخانه‌های ایرانی در بازار رقابتی داخلی به آن توجه ویژه دارند. بازار امروز آبمیوه در کشور با وجود برندهای خارجی بسیار رقابتی است و کیفیت محصولات می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در سهم هر برند از بازار بازی کند. از نظر کیفیت محصولات کارخانه‌های ایرانی باید گفت آبمیوه‌های ایران از آبمیوه‌های دیگر کشورها دست‌کمی ندارند. 

باید این نکته مهم را یادآور شد که هر شرکت و کارخانه آبمیوه‌سازی، در تهیه محصولات نهایی فرمول خود را دارد که این موضوع تاثیر مستقیم روی طعم و کیفیت محصولات آن کارخانه‌ها و همچنین اثرگذاری مستقیمی روی قیمت تمام‌شده برای مشتری می‌گذارد. در بازارهای رقابتی مساله قیمت‌ها به نحوی جدی مطرح است. اگر شما بخواهید در منزل یک لیتر آب‌پرتقال خالص و صد درصد بگیرید، ببینید با چه قیمتی تمام می‌شود. آبمیوه‌های تولید کارخانه‌های آبمیوه‌سازی که در بسته‌بندی‌های مرسوم موجود در بازار به فروش می‌رسد نیز طبیعی است. 

اما زمانی که بحث قیمت به میان می‌آید، تولیدکننده در عرصه رقابت ناچار است قیمتی را اعلام کند که مصرف‌کننده بخرد. به این ترتیب صاحبان کارخانه‌های آبمیوه‌سازی باید محصولی طبیعی، بهداشتی و در بسته‌بندی با کیفیت بالا را با قیمتی عرضه کند که مشتری آن را به گرفتن آبمیوه در خانه ترجیح دهد. اما مشکلاتی وجود دارد که همه تولیدکننده‌های آبمیوه با آن مواجه هستند. با وجود مارجین‌های بالایی که باید از سوی کارخانجات در صنعت ایران پرداخت شود قیمت تمام‌شده برای مشتری، به‌طور قطع افزایش پیدا می‌کند.

 البته باید یادآور شد که نه‌تنها در صنعت آبمیوه که در اکثر صنایع غذایی به جوایز و تخفیف و سود مغازه‌دار مارجین بالایی داده می‌شود. در نهایت تولیدکننده مجبور است این مارجین‌ها را روی قیمت تمام‌شده بکشد و از مصرف‌کننده بگیرد که این به افزایش قیمت محصول آبمیوه در مقایسه با آبمیوه خانگی منجر می‌شود. 

قیمت‌گذاری

با وجود همه مشکلات در زمینه تولید و نحوه محاسبه قیمت نهایی، با اتکا به میزان فروش و رضایتمندی مشتری و نیز تایید سازمان‌های بهداشت و استاندارد می‌توان با اطمینان گفت در کل آبمیوه‌های تولید ایران از نظر کیفیت در جایگاه خوبی قرار دارند و محصولاتی با کیفیت بالا در کشور ما تولید می‌شود. با وجود کیفیت بالای محصولات کارخانه‌های آبمیوه‌سازی ایرانی اما باید به این موضوع توجه کرد که سهم تولیدات ایرانی در بازار مصرف داخلی در صورت کنترل صحیح بازار می‌تواند بسیار بهتر و بیشتر باشد. یکی از مشکلاتی که صنعت آبمیوه ایران با آن روبه‌رو است، وجود نوشیدنی‌های خارجی است که در بازار مصرفی ایران وجود دارد. این بخش از آبمیوه‌های موجود در بازار کشور ما یا به‌صورت قاچاق یا به‌صورت رسمی و از مبادی قانونی وارد کشور می‌شوند. این محصولات از برندها و کشورهای مختلف در فروشگاه‌های ایران به‌وفور یافت می‌شوند. 

مردم باید بدانند که محصولات متنوع خارجی که در ایران به فروش می‌رسند، آبمیوه نیستند بلکه تنها نوشیدنی‌های میوه‌ای هستند ولی مصرف‌کننده با تصور آبمیوه آن را خریداری می‌کند. این محصولات در بیشتر موارد با قیمت بالا به فروش می‌رسند و متاسفانه از سوی سازمان تعزیرات کنترل چندانی روی قیمت آنها وجود ندارد. این موضوع لطمه بزرگی به صنعت آبمیوه داخلی می‌زند کمااینکه تاکنون نیز شاهد تاثیر منفی وجود چنین محصولاتی با قیمت‌های غیرواقعی بوده‌ایم.

 با وجود این مشکل اما صنعت آبمیوه در ایران اشتغال‌زا بوده و گردش مالی بالایی دارد. در زمینه صادرات نیز می‌تواند سهم بزرگی را به خود اختصاص دهد و در صورت توسعه همچنان زمینه مناسبی برای اشتغال‌زایی محسوب می‌شود. با شرایط موجود کار به‌جایی رسیده است که کنستانتره ایرانی به دلیل قیمت بالای تمام‌شده مشتری ندارد و جالب‌تر آنکه حتی صنایع ما نیز نیاز خود را وارد می‌کنند، در حالی که فعال شدن این بخش می‌تواند در کشور اشتغال‌زایی و ارزش افزوده بیشتری داشته باشد. 

در صورت بهبود شرایط، صنعت آبمیوه چندین برابر شرایط فعلی برای ایجاد شغل ظرفیت دارد. البته کشورهای رقیب بیکار ننشسته‌اند و درست در زمانی که داشتیم کنستانتره آلبالو تولید می‌کردیم، یک‌مرتبه متوجه شدیم کنستانتره همین محصول با قیمت ارزان‌تر از کشور لهستان وارد و در کشور عرضه می‌شود که با پیگیری‌های جدی و مستمر، جلوی واردات آن را گرفتیم و همین الان نیز اگر موضوع را جدی نگیریم، کنستانتره چینی همه بازار را پر می‌کند. برای رسیدن به اهداف مورد نظر در زمینه توسعه و اشتغال‌زایی، صنعت آبمیوه کشور سرمایه در گردش بالایی نیاز دارد. نبود این سرمایه در گردش بالا به هر حال سبب می‌شود که تعادل مدیران در امر تولید و عرضه محصولات با حجم و کیفیت مورد نظر به هم بخورد. در همه جای دنیا به بخش کشاورزی کمک می‌کنند.

 مساله مالیات

 یکی دیگر از مشکلات موجود نه‌تنها در صنعت آبمیوه که در همه صنایع کشور نحوه محاسبه و پرداخت مالیات بر ارزش افزوده است. در کشورهایی مانند آمریکا ارزش افزوده در هر ایالتی متفاوت است؛ در یک ایالت چهار درصد و در ایالتی دیگر پنج درصد محاسبه می‌شود اما در ایران در تمامی مناطق و حتی در مناطق محروم هم مالیات بر ارزش افزوده ۹ درصد محاسبه می‌شود. سازوکار محاسبه هم به این صورت است که از تولیدکننده و مغازه‌دار این مالیات دریافت شود و مغازه‌دار هم این مالیات را از مصرف‌کننده دریافت کند. 

سازوکار مالیات بر ارزش افزوده در ایران روندی ایجاد کرده که تولیدکننده به مامور مالیاتی تبدیل شده است یعنی باید مبلغی را از مصرف‌کننده دریافت کند و به دولت بپردازد و اگر این مبلغ در مدت‌زمان مقرر پرداخت نشود، جریمه شود. چند سال است که مالیات بر ارزش افزوده تصویب شده است و من در همان سال‌ها درخواست کردم سازوکار دریافت مالیات بر ارزش افزوده اصلاح شود. ۹ درصد مالیات بر ارزش افزوده برای صنایع غذایی و نوشیدنی رقم بسیار بالایی است. وقتی مصرف پایین بیاید، سلامتی جامعه آسیب می‌بیند.

 فشار بر تولیدکنندگان محصولات سلامتی به این می‌ماند که کاری کنیم شیر با قیمت بالا به دست مصرف‌کننده برسد زیرا چنین اقدامی باعث می‌شود مصرف شیر پایین بیاید و زمانی که مصرف شیر پایین بیاید، مردم بیمار می‌شوند و به این ترتیب دولت ضرر بیشتری را متحمل خواهد شد. مسلماً سازمان امور مالیاتی به درآمد خود می‌اندیشد ولی در این بین وزارت بهداشت باید در جهت حذف مالیات بر ارزش افزوده محصولات غذایی و نوشیدنی سلامت‌محور کمک کند تا مصرف در جامعه بالا برود و سلامت جامعه تضمین شود. یکی دیگر از مشکلات صنعت آبمیوه در ایران زنجیره ناقص برداشت میوه از باغات، بسته‌بندی و حمل نامناسب تا کارخانه‌هاست. با ایجاد صنایع تبدیلی در مجاورت باغ‌ها، آن هم در قطعات بزرگ و ایجاد هلدینگ‌ها می‌توانیم ارزش افزوده بیشتری را ایجاد کنیم و در این حالت، ضایعات میوه ما که اکنون رقمی حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد است، کاهش می‌یابد. صنعت ما نه اینکه ضایعات بلکه میوه‌های درجه دو و سه را از کشاورزان می‌گیرد و تبدیل به ارزش افزوده می‌کند. و چنین خدمتی را به باغدار و کشاورز می‌کند پس باید از این صنعت حمایت و به آن کمک کرد، نباید 9 درصد مالیات بر ارزش افزوده از فعالان صنعت آبمیوه گرفت. به این ترتیب مصرف‌کننده پول کمتری می‌پردازد و میزان تقاضا بالا می‌رود. به باغداری باید کمک کرد. ضمن اینکه الان حمل‌ونقل در کشور ما گران است. برای کاهش هزینه تمام‌شده، دولت می‌تواند به بهبود شرایط حمل‌ونقل و کاهش هزینه‌ها در این زمینه کمک کند تا قیمت تمام‌شده برای مصرف‌کننده کاهش پیدا کند. ضمن اینکه نوسازی ناوگان می‌تواند در این بخش راهگشا باشد. بخشی از مشکلات هم به نامناسب بودن راه‌ها مربوط می‌شود. جابه‌جایی حجم سنگینی از میوه‌ها در مسیرهای پردست‌انداز روستایی و بین‌شهری باعث آسیب به میوه و هدر رفتن آب آنها می‌شود. ضرر این خسارت بر عهده تولید‌کننده آبمیوه است. باید زیرساخت‌ها را درست کنیم تا کارخانه‌دار منافع خود را مسلم و محفوظ بداند. در این صورت است که به نوآوری و استفاده از جدیدترین دستگاه‌ها رو می‌آورد. 

وقتی کارخانه‌دار بداند از این کار منفعت می‌برد و نیازی نیست به دلیل کمبود در زمینه‌های زیرساختی که هیچ دخالتی در آن ندارد ضرر بدهد، حتماً به فکر استفاده از دستگاه‌های جدید در صنعت آبمیوه می‌افتد و دستگاه‌های جدید وارد کشور می‌شود. در حال حاضر ۳۷ تا ۴۰ کارخانه تولید کنستانتره در کشور فعال هستند که با یک‌سوم ظرفیت خود کار می‌کنند. و در مقابل شاهدیم که انواع نوشیدنی‌های میوه‌ای به‌صورت رسمی و غیر‌رسمی با قیمت‌های گزاف در یخچال مغازه‌ها قرار می‌گیرد بدون اینکه روی قیمت و کیفیت آن نظارتی شود. کارخانه‌های آبمیوه در ایران در اوج کار تنها با یک‌دوم ظرفیت خود کار می‌کنند. این رقم در بیشتر سال به یک‌سوم ظرفیت کاهش پیدا می‌کند. این خیلی مهم است که سرمایه‌گذار رقم هنگفتی را وارد این صنعت کرده باشد آن‌وقت در سال یک‌دوم و یک‌سوم و حتی کمتر از ظرفیت و توان کار کند. خود میزان و راندمان کار کارگری در ایران خیلی کمتر از میزان کار کارگران در کشورهای توسعه‌یافته است و این خجالت‌آور است. در برخی کارخانه‌ها این میانگین به یک ساعت و نیم هم نمی‌رسد. البته باید به حقوق کارگر و درآمد ماهانه و تسهیلاتی که نیاز دارد، توجه ویژه کرد تا کارگران از پس زندگی بر‌بیایند. کارگران به دلیل مشکلات معیشتی و زندگی حضور فیزیکی در کارخانه ‌دارند اما فکر و تمرکزشان روی مشکلاتی است که در زندگی آنها وجود دارد و با خود به محل کار می‌آورند. کارگری که با دغدغه در محل کار خود حاضر می‌شود، برای کارفرمای خود نیز دغدغه ایجاد می‌کند. ظرفیت کم تولید در کنار بازدهی پایین کارگران از جمله مشکلات اساسی این صنعت است.

سرانه مصرف

در کشورهای خارجی سرانه مصرف سالانه آبمیوه حدود 45 لیتر در سال است. در ایران هم در گذشته داشتیم به 11 لیتر در سال می‌رسیدیم که متاسفانه نشد و در حال حاضر این رقم به کمتر از 10 لیتر در سال می‌رسد. ما مثل مصرف شیر در زمینه آبمیوه نیز فاصله زیادی با دنیا داریم. در هتل‌های خارجی، سر میزهای صبحانه چند نوع آبمیوه هست. در ایران هنوز در میان بسیاری از خانواده‌ها نوشیدن آبمیوه در صبحانه مورد استقبال قرار نگرفته است. باید تاکید کنم مسائل اقتصادی و بودجه مردم یکی از دلایل پایین بودن سرانه مصرف آبمیوه بین ایرانیان است. البته یادآوری این نکته مهم است که اگر مصرف آبمیوه بین ایرانیان کم است اما تازه‌خوری میوه بین مردم کشورمان رقم خوبی دارد. در خانه ایرانی‌ها برای یک مهمانی ساده چندین نوع میوه با حجم بالا تهیه می‌شود. با توجه به اینکه نوع مصرف‌مان درست نیست، هدررفت میوه‌های تازه را نیز در حوزه محصولات باغداری باید مدنظر قرار داد. این بیانگر فرهنگ مردم ماست که تعادل هزینه‌کرد برای سبد خانوار را برهم می‌زند. با وجود چنین فضایی که خیلی از سوی مصرف‌کنندگان به نفع تولیدکنندگان نیست اما برندهای متعددی با سوابق طولانی و درخشان مشغول تولید و فروش محصولات خود هستند. تولیدات آبمیوه کارخانه‌های ایرانی علاوه بر تامین بخشی از بازار داخلی، به تعدادی از کشورها نیز صادر می‌شود. 

آبمیوه را بیشتر به کشورهای عراق و افغانستان و میوه‌هایی مثل انار را به کانادا صادر می‌کنیم. در زمینه صادرات کنستانتره پیش از این به کشورهایی مثل آلمان و فرانسه صادرات داشتیم. حتی ترکیه از ما کنستانتره می‌خرید و به دیگر کشورها صادر می‌کرد. تحریم‌ها باعث شد کشورهای مقصد برای تامین نیاز کنستانتره به تجارت با کشورهای دیگر روی آوردند که البته پس از رفع تحریم‌ها شاهدیم که وضعیت در حال بهبود است و برای بازپس‌گیری بازار خود تلاش بیشتری نیاز است. لزوم کمک‌های دولت در این زمینه انکار‌ناشدنی است. یک برند، کشور را معروف می‌کند از این‌رو دولت باید کمک کند دست تولیدکننده باز باشد که مجبور به فروش برند خود نشود و همچنان در بازار معرف محصولات باکیفیت ایرانی باشد.