بی‌مزد و منت

با توجه به اینکه اخیراً تولیت آستان قدس رضوی اعلام کرده است این نهاد عمومی غیردولتی قصد تاسیس بانک با رویکرد بانکداری اسلامی و بدون ربا را دارد، ممکن است این سوال در ذهن به وجود آید که فارغ از بحث بانکداری ربوی و بدون ربا، آیا در سایر کشورها نیز نهادهای عمومی غیردولتی اقدام به تاسیس بانک می‌کنند یا خیر. برای پاسخ به این سوال ابتدا باید نهاد عمومی غیردولتی را تعریف کنیم. در ادبیات سیاسی ایران، نهاد عمومی غیردولتی، به نهادی اطلاق می‌شود که از سوی دولت بودجه‌ای دریافت نمی‌کند و به صورت خودگردان اداره می‌شود اما در عین حال به صورت عام‌المنفعه عمل می‌کند و فعالیت‌های آن نیز باید با اجازه قانون انجام شود. به‌رغم اینکه نهادهای عمومی غیردولتی می‌توانند تفاوت‌هایی در درجه کنترل از سوی حاکمیت یا اهداف داشته باشند، در این پرونده وارد این جزئیات نخواهیم شد و تنها به ارائه مثال‌هایی از نهادهای عمومی غیردولتی در سایر کشورها که اقدام به تاسیس بانک کرده‌اند، می‌پردازیم. علاوه بر این موضوع، سوالی که پیش می‌آید، این است که بانکداری بدون ربا یا همان بانکداری بدون بهره یا با بهره پایین، در سایر کشورهای جهان از سوی کدام نهادها تاسیس شده و می‌شوند؟ اینکه آیا در دنیای خارج، بخش خصوصی برای تاسیس چنین بانک‌هایی اقدام می‌کند، دولت‌ها مسوولیت این کار را بر عهده گرفته‌اند یا اینکه یک نهاد عمومی غیردولتی مانند موسسات خیریه یا اتحادیه‌های کارگری به این منظور اقدام کرده‌اند. تجربه بانک گرامین در بنگلادش که به‌عنوان تجربه موفق تامین مالی خرد شناخته می‌شود، یکی از نمونه‌های موفق بانکداری با هدف بهبود وضعیت کسب‌وکار عمومی است که نه از سوی بخش خصوصی و نه از سوی دولت انجام شد. اما محمد یونس یک فرد است و سوال اینجاست که آیا تجربه تاسیس چنین بانک‌هایی از سوی نهادهای عمومی غیردولتی و نه افراد به‌خصوص وجود داشته است یا خیر. همچنین در سراسر دنیا، نهادهای نظامی نیز اقدام به تاسیس بانک کرده و می‌کنند که در این پرونده به مثال‌هایی موفق از این تجارب پرداخته می‌شود. ضمن اینکه اهمیت یا عدم اهمیت روی‌آوری نهادهای نظامی به تاسیس بانک‌های بدون بهره (چیزی که از آن در جهان اسلام به‌عنوان بانک قرض‌الحسنه یاد می‌شود) مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

البته شرایط سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی هر کشور متفاوت از دیگری و منحصر به فرد است. ساختارها و نهادهای متفاوت، منجر به این خواهند شد که نه‌تنها بانکداری، بلکه سایر اقدامات نیز در بعضی موارد توجیه‌پذیر باشند یا نباشند. بنابراین اگر تجربه بانکداری از سوی نهادهای عمومی غیردولتی در یک کشور خارجی موفق یا ناموفق بود، به‌ این معنا نیست که در ایران نیز این‌گونه خواهد شد. به عبارت دیگر در این بخش به دنبال تایید یا رد بانکداری توسط نهادهای عمومی غیردولتی نیستیم و تنها مثال‌های موفق و ناموفق از این اقدام را بررسی می‌کنیم.

همچنین اینکه تاسیس بانک قرض‌الحسنه از سوی نهادهای نظامی در سایر کشورها به موفقیت رسیده است تضمین نمی‌کند این کار در ایران نیز جواب دهد و موفق نبودن بانکداری نهادهای نظامی در بعضی دیگر از کشورها نیز نمی‌تواند ما را به این نتیجه برساند که با بانکداری نهادهای نظامی در ایران مخالفت کنیم.