آغاز یک بازی برد - ‌برد

اروپایی‌ها سهمشان را از چین و امارات پس گرفتند؛ این جمله‌ای است که محمد لاهوتی، رئیس کنفدراسیون صادرات ایران می‌گوید و معتقد است افزایش سهم این کشورها از تجارت با ایران، در واقع بازستانی بازارهایی است که در دوران تحریم‌ها از سمت دو طرف با معضلاتی برای تداوم کار روبه‌رو شده بود و در نهایت، اروپایی‌هایی که خود را متضرر از قطع رابطه تجاری با ایران می‌دانستند؛ باز هم به میدان آمدند و به سهم‌خواهی پرداختند، اما می‌دانستند که این باید، یک بازی برد-‌برد باشد تا بتواند تداوم داشته باشد. بر همین اساس است که صادرات ایران به اروپا 224 درصد رشد کرده و اکنون به شرایط مناسبی برای کالاهای ایرانی رسیده است، اگرچه باید تلاش کرد که موازنه کالاهای نفتی و غیرنفتی را برقرار ساخت و شرایط را برای حضور پررنگ‌تر کالاهای غیرنفتی ایرانی در بازارهای اروپایی، بیش از گذشته فراهم کرد.

♦♦♦

همان‌طور که می‌دانید صادرات ایران به اروپا بر اساس جدیدترین گزارش کمیسیون اروپا، 224 درصد رشد داشته است. پشت پرده این رشد را چه پیش‌زمینه‌هایی تشکیل می‌دهند؟

دلیل اینکه صادرات به اروپا 224 درصد رشد را تجربه می‌کند، کاملاً مشخص است؛ چراکه اروپا شریک سنتی ایران به شمار می‌رود و سه کشور مهم مثل آلمان، فرانسه و ایتالیا از سده‌های گذشته با ایران مراودات تجاری مستحکمی داشته‌اند. البته به دلیل تحریم‌هایی که اتفاق افتاد، تجار و سران این کشور رابطه خود را با ایران قطع کردند و البته به‌رغم میل باطنی، از تجارت با ایران دست برداشتند.

 اگرچه این کار به اجبار قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد صورت گرفت؛ به هر حال اکنون بعد از تلخی‌هایی که با قطع روابط تجاری اروپایی‌ها با ایران صورت گرفت، مجدد بعد از توافق برجام، اروپایی‌ها فعالیت‌های خود را در ایران آغاز کرده‌اند؛ اما از آنجا که در 1+5، حداقل سه کشور اروپایی حضور داشتند و اتفاقاً، این سه کشور نیز، تاثیرگذارترین کشورهای اتحادیه اروپا به شمار می‌آمدند؛ با توافقات هسته‌ای، شرایط اقتصادی آنها برای ارتباط با ایران بیش از گذشته مهیا شد.

شما اشاره به گشایش‌های پس از برجام داشتید، البته این گشایش‌ها در برخی از حوزه‌های تجارت خارجی ایران اتفاق افتاده است. به‌طور کلی، چه تحولاتی در صادرات ایران به اروپا در دوران پسابرجام ایجاد شده است؟

مهم‌ترین اتفاقی که در دوره پسابرجام رخ داده است، ازسرگیری روابط تجاری با اتحادیه اروپا بوده است؛ به این معنا که سرمایه‌گذاری مشترکی که در ایران از سوی شرکت‌های اروپایی چه در صنعت خودروسازی و پتروشیمی و چه در صنعت نفت رخ داده، حائز اهمیت است. بر این اساس، بزرگ‌ترین سرمایه‌گذاری را اتحادیه اروپا، بعد از برجام در ایران صورت داد که قرارداد توتال بر اساس آن منعقد شد و اروپایی‌ها، پنج میلیارد دلار، در ایران سرمایه‌گذاری کردند که به تبع آن، آثار مثبت آن را باید در حوزه صادرات نفت ایران طی سال‌های آینده، مشاهده کرد.

به هر حال، ایران تجربه تلخ خداحافظی بی‌مقدمه اروپایی‌ها در دوران تحریم‌ها را داشته و برخی از قراردادهای ایران در عرصه‌های مختلف، بلاتکلیف باقی ماند. اکنون چقدر می‌توان به پایداری این رشدهای صادراتی کالاهای ایرانی به اروپا خوش‌بین بود؟

در زمان قبل از تحریم‌ها، وضعیت تجارت ما با اروپا بسیار خوب بود و عملاً شریک اصلی ما، اروپا بود؛ چه برای واردات و چه برای صادرات؛ اما به دلیل تحریم‌هایی که برای کشور اعمال شد، حجم صادرات بسیار تقلیل پیدا کرد. در دوران تحریم، این‌طور نبود که فقط ما ضرر کنیم؛ بلکه اروپایی‌ها خودشان هم ضرر زیادی متحمل شده بودند. 

به همین دلیل، بعد از برجام، بلافاصله برای برقراری مجدد روابط اقدام کردند و همین شد که تراز تجاری ایران، بالا رفت. اما اکنون به هر حال به نظر می‌رسد تا زمانی که روابط سیاسی ایران با دنیا، شرایط عادی خود ر‌ا طی کند، می‌توانیم به اروپا به‌عنوان یکی از شرکای مهم تجاری نگاه کنیم و کشورهای اروپایی، می‌توانند بازارهای هدف صادراتی کالاهای ایرانی و نیز وارداتی آن کشورها برای ایران باشند.

ضمن اینکه این کشورها دارای تکنولوژی ِبالایی هستند و امکاناتی در اختیار دارند که می‌توانند در حوزه سرمایه‌گذاری خارجی، به کشور ما ارائه دهند. در عین حال، اروپایی‌ها در بحث های‌تک و انتقال دانش فنی و تجربیات بخش‌های مختلف، تاثیرگذاری مثبت خود را خواهند داشت.

در تجارت با اروپا، بیشترین سهم مربوط به کدام کالاها و کشورهاست؟

کماکان ما در بحث صادرات کالاهای سنتی خود از جمله خشکبار و فرش به اروپا پیشگام هستیم و این کالاهای ایرانی به بازارهای هدف در این اتحادیه صادر می‌شوند؛ ضمن اینکه در موضوع صادرات مشتقات نفتی و پتروشیمی‌ها هم اتفاقات خوبی رخ داده و البته بازارهای سنتی، پیش روی این فرآورده‌های نفتی قرار دارند؛ بنابراین بازار جدید این محصولات بعد از برجام، می‌تواند اروپا بوده و صادرات در این بخش از افزایش چشمگیری برخوردار شود.

آیا تمرکز صادرات بر کالاهای نفتی و فرآورده‌های نفتی بوده است یا اینکه مزیت‌های صادرات کالاهای ایرانی غیرنفتی به اروپا هم وجود دارد؟

ظرفیتی که برای افزایش صادرات و بزرگ شدن حجم تجارت میان طرفین وجود دارد، متاسفانه بیشتر در بخش‌هایی همچون مشتقات نفتی است و لاجرم، با توجه به اینکه 50 درصد سبد صادراتی کشور ما به اروپا، صادرات محصولات پتروشیمی است، به‌طور قطع، این امر بیانگر آن است که اگر صادرات ما با تنوع بازار تغییر پیدا می‌کند، قطعاً تاثیرگذارترین قسمت مربوط به همین بخش‌های نفت، گاز و پتروشیمی است؛ چراکه هم حجم صادرات ما در آن بخش‌ها بیشتر است و هم سرمایه‌گذاری‌ها و حمایت‌های بیشتری در آن بخش‌ها صورت گرفته است؛ ضمن اینکه در جذب سرمایه‌گذاری خارجی نیز شاهد هستیم که اروپایی‌ها، اولویت اول را در سرمایه‌گذاری نفت، گاز و پتروشیمی دارند و حتی دولت ایران هم به نظر می‌رسد که توجه خود را در این بخش‌ها به‌علاوه فولاد متمرکز کرده است و کمتر به صنایع کوچک و متوسط و سرمایه‌گذاری در آنها توجه دارد. در عین حال، این یک نقد جدی به دولت است که به نظر می‌رسد، انتقاد هم وارد است؛ چراکه در بخش صنایع کوچک، پتانسیل‌های بسیار خوبی وجود دارد و سرمایه‌گذاری‌های خوبی رخ داده است که از تمام ظرفیت آن اکنون، استفاده نمی‌شود؛ بر همین اساس است که اگر با انتقال دانش فنی و مشارکت خارجی، بتوانیم بهره‌وری را افزایش دهیم و تولیدات را به‌منظور صادرات در صنایع مهمی مثل نساجی، چرم، پوشاک، کفش، لوازم خانگی و لوازم بهداشتی، کاشی و سرامیک به سمتی هدایت کنیم که در آن مزیت داریم، اوضاع بهتر خواهد شد، چراکه به هر حال، سرمایه‌گذاری خوبی صورت گرفته؛ ولی به دلیل دانش فنی پایین، قدرت رقابتی صادراتی نداریم؛ بنابراین در این بخش، توجه ویژه‌ای باید صورت گیرد که متاسفانه به نظر می‌رسد نسبت به این مساله غفلت صورت گرفته است.

کاهش سهم چین از مبادلات تجاری ما، چقدر در افزایش سهم اروپا در صادرات ایران نقش داشته است؟

در رابطه با چگونگی سهم چین در تجارت خارجی ایران قبل و بعد از برجام، دو نکته وجود دارد؛ اول اینکه چین یکی از کشورهایی بوده که در زمان تحریم‌های ایران، شریک اول تجاری ما به حساب می‌آمده است؛ ولی بنا به دلایلی، اکنون اروپایی‌ها جایگزین بخشی از سهم آن شده‌اند؛ در این میان البته باید توجه داشت که سهم چین به دلیل نبود بازارها و مشتریان دیگر، افزایش یافته و عمده فعالیت‌های ما در بخش خرید و فروش کالایی، با چین بوده است؛ اما اکنون راه بسیاری از بازارها برای ما باز شده و سیاست دولت هم، تنوع بازار است. در این میان مسلم است که اروپا و بازارهای دیگر هم که در شرایط تحریم با ما ارتباط نداشتند، امروز به طرف‌های تجاری ما افزوده شده و تعداد آنها هم، بیشتر شده است؛ ولی حجم تجارت خارجی ما رشد نداشته؛ به این معنا که کماکان سهم ما از تجارت جهانی، بدون احتساب نفت 24 /0 درصد است؛ در حالی که ظرفیت افزایش تا 2 /1 درصد را هم دارد؛ ولی از این پتانسیل، به‌درستی استفاده نشده است. 

به هر حال، باید توجه داشت وقتی حجم تجارت ایران بزرگ نشده، ولی تنوع بازارها بیشتر می‌شود؛ این امر بیانگر آن است که بخشی از معاملات ما به‌جای صادر شدن به کشوری، به کشور دیگری روانه می‌شود و به نظر هم، دلیل کاهش صادرات به چین هم همین است؛ در حالی که باید بازارهایی را که در اختیار داریم، حفظ کرده و حتی برای توسعه آنها نیز تلاش کنیم؛ بعد بازارهای جدید را هم مدنظر داشته باشیم. این یکی از موضوعاتی است که باید به آن توجه شود. همان‌طور که گفتم، به هر حال در دوران تحریم بازارهایمان محدود شده بود و مجبور بودیم با چند کشور بیشتر کار نکنیم. مهم‌ترین طرف تجاری ما نیز چین بود. 

آنها وجوه نفت‌مان را هم پرداخت نمی‌کردند و نزد خود نگه می‌داشتند، ولی چاره‌ای جز مراوده نداشتیم. حالا هم تنوع در خرید و فروش بیشتر شده و هم طرف‌های معاملات ما تغییر کرده و به موازات این تغییرات، میزان تجارت ما با چین و امارات دیگر مثل سابق نیست.

آیا رشد سه برابری صادرات ایران به اروپا ماندگار است؟

بله، رشد صادرات ایران به اروپا ماندگار است؛ به شرطی که روابط سیاسی، تاثیر منفی را در موضوعات اقتصادی نگذارد؛ به‌خصوص با بهانه‌جویی‌هایی که آمریکایی‌ها امروز در موضوعات مختلف دارند و اشکالاتی که در موضوع برجام ایجاد کردند، فضای روانی منفی ایجاد شده است؛ اما این موضوع تا جایی که به شورای امنیت و جامعه جهانی کشیده نشود، قطعاً تاثیر چندانی ندارد؛ گرچه بر موضوع سرمایه‌گذاری‌ها و روابط بانکی تاثیر منفی می‌گذارد؛ ولی در ارتباط با اتحادیه اروپا، بعید است که خارج از این عوامل، تجارت خارجی دچار مشکل شود؛ ولی اگر موضوع به سازمان ملل و شورای امنیت کشیده شود، آن موضوع می‌تواند تاثیرات خود را داشته باشد؛ در غیر این صورت اروپا یکی از شرکای جدی و قابل اعتماد ایران طی سال‌های گذشته بوده و باز هم خواهد بود.

چه راهکارهایی برای افزایش صادرات به اروپا وجود دارد؟

دولت باید با حمایت از بخش‌های خصوصی و صنایع کوچک و متوسط، کار را پیش برد و هدایت جذب سرمایه‌گذاری خارجی را با تشویق‌های 

لازم صورت دهد؛ به این معنا که سرمایه‌های خارجی را به سمت حمایت از صنایع کوچک و متوسط ببرد و تولیدی را که امروز، در ایران ظرفیت دارد، حمایت کند.

از سوی دیگر باید به این نکته توجه داشت که برخی سرمایه‌گذاری‌های صورت‌گرفته در صنایع ایران نیز در اختیار بخش خصوصی است و دولت به‌منظور حمایت باید در این مسیر گام بردارد؛ البته توجه به صنایع کوچک و متوسط به این معنا نیست که صنایع بزرگی همچون خودرو و نفت فراموش شود؛ ولی به‌جای خود باید حمایت شوند و در کنار آن، خوب است که در بحث سرمایه‌گذاری خارجی نیز، سهمی هم برای بخش خصوصی در نظر گرفته شود که در اصل، تصدی‌گری دولت را کاهش و فعالیت بخش خصوصی را افزایش دهد.

این موضوع باید مورد توجه قرار گیرد؛ ضمن اینکه در این بخش‌ها هم برای تامین نیازهای داخلی، احتیاج به تولید داریم و امروز کالاهایی که با برندهای خارجی به وفور در سطح کشور یافت می‌شود و ارز زیادی را هم خارج می‌کنند؛ می‌تواند با سرمایه‌گذاری خارجی و جوینت ونچر تولید شود و ضمن اینکه نیاز داخلی را هموار سازد، در صادرات نیز موثر واقع شود. تمام اینها در شرایطی است که اعضای اتحادیه اروپا در نیمه نخست سال 2016 میلادی، بالغ بر 54 /1 میلیارد یورو کالا از ایران وارد کرده بودند که این رقم در نیمه نخست سال 2017 با رشد 224‌درصدی به پنج میلیارد یورو رسیده است. همچنین صادرات اتحادیه اروپا به ایران در نیمه نخست سال 2017 نیز رشد 37‌درصدی داشته و به 9 /4 میلیارد یورو رسیده است. اتحادیه اروپا در نیمه نخست سال 2016 بالغ بر 56 /3 میلیارد یورو کالا به ایران صادر کرده بود.

تجارت با اروپا در یک جمع‌بندی، چقدر برای ایران مفید است؟

نکته دیگر این است که تجارت یک جاده دوطرفه بوده و رابطه ایران با اروپایی‌ها هم، یکطرفه نیست و هم برای صادرات و هم واردات، حجم تجارت حدود صد در‌صد رشد داشته و این از چند جهت برای ما مزیت دارد. فروشندگان و خریداران اروپایی، کارشان کیفیت بالایی دارد، تجربه صنعتی بسیار خوبی دارند و در انتقال دانش و افزایش بهره‌وری بسیار به ما کمک می‌کند. در زمان تحریم، روابط تجاری ما محدود به چهار تا پنج کشور شده بود که از هر جهت برایمان تهدید بود. حالا که سهم اروپا، به‌خصوص کشورهای آلمان، فرانسه و ایتالیا در تجارت ما بالا رفته و تنوع بازار هم ایجاد شده، اوضاع بسیار فرق کرده است. 

ضمن اینکه امروز شاهدیم در اتحادیه اروپا، فرانسه و کشوری مثل انگلیس در ایران سرمایه‌گذاری می‌کنند. اکنون آلمان بزرگ‌ترین صادرکننده به ایران و ایتالیا بزرگ‌ترین واردکننده از ایران است؛ همان‌طور که گزارش اداره اطلاعات اقتصادی اتحادیه اروپا نیز این را تایید می‌کند. بر اساس این گزارش، آلمان بزرگ‌ترین صادرکننده به ایران و ایتالیا بزرگ‌ترین واردکننده از ایران در سه‌ماهه نخست سال 2017 در میان کشورهای اروپایی شناخته شده‌اند. 

صادرات آلمان به ایران در سه‌ماهه نخست سال 2017 با رشد 32‌درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل به 650 میلیون یورو رسیده است. آلمان در ماه‌های ژانویه تا مارس سال قبل 490 میلیون یورو کالا به ایران صادر کرده بود. اما به موازات بیشتر شدن ارتباط با اروپایی‌ها، سهم شرکای سنتی ایران در تجارت کاهش یافته است. 

اطلاعات اتاق ایران و چین نشان می‌دهد طی سه سال، 21 میلیارد دلار از حجم مبادلات تجاری ایران و چین کاسته شده است. بر این اساس، در سال ۲۰۱۴ مجموع مبادلات تجاری ایران و چین نزدیک به ۵۲ میلیارد دلار بوده است. در سال ۲۰۱۵ این رقم به ۳۴ میلیارد دلار رسید و در پایان سال ۲۰۱۶ این میزان به ۳۱ میلیارد دلار کاهش پیدا کرده است.