سواد به‌معنای توانایی درک دنیاست

دکتر کاترینا پاپویچ، دبیر‌کل IUCAE یا کنسول بین‌المللی آموزش بزرگسالان، عضو کلیدی اتحادیه جهانی سواد برای همه و استاد کامل در دانشگاه بلگراد -‌صربستان- مصاحبه‌ای با یونسکو انجام داد و در مورد وضعیت بی‌سوادی در دنیا و موانعی که باعث شده هنوز با وجود تلاش جامعه جهانی میلیون‌ها نفر از مهارت‌های سوادی اولیه و ضروری برخوردار نباشند، صحبت کرد. او نتیجه سال‌ها پژوهش و مطالعه خود را در این گفت‌وگو بیان می‌کند. خلاصه‌ای از گفت‌وگوی وی با یونسکو را در اینجا می‌بینید.

* * *

چرا بی‌سوادی و تلاش برای مبارزه با آن اینقدر اهمیت دارد؟ آیا طی سال‌های اخیر تعریف جهانی سواد تغییر کرده یا همچنان سواد به معنای توانایی خواندن و نوشتن است؟

سواد کلید ورود ما به دنیاست و باعث شناخت بهتر ما از زندگی و جامعه می‌شود. طی سال‌های اخیر تغییرات زیادی در دیدگاه ما در مورد سواد ایجاد شده و امروزه ما به اهمیت سواد بیش از قبل واقف هستیم. پائولو فریریر که یکی از برجسته‌ترین پژوهشگران در زمینه سوادآموزی و تغییرات آن در طول زمان است، بر این باور است که سواد به معنای توانایی خواندن یک کلمه نیست بلکه به معنای توانایی درک دنیاست. سوادآموزی حق هر انسان است و درهای زیادی را به سمت دانش و درک زندگی به روی انسان باز می‌کند و همه انسان‌ها باید از این حق برخوردار شوند. افراد باسواد نسبت به حقوق انسانی خود آگاه‌تر هستند و فرصت مطالعه و یادگیری دارند و زمینه را برای توسعه کشور فراهم می‌کنند. در مورد تغییر تعریف سواد می‌توان گفت در سال‌های گذشته سواد، توانایی خواندن و نوشتن بود ولی امروزه به سواد در دنیای دیجیتال هم اشاره می‌شود به این معنا که افراد باید آگاهی‌های لازم برای کار در فضای مجازی را داشته باشند. با توجه به توسعه استفاده از فضای مجازی در دنیا، بی‌سوادی در فضای مجازی تاثیر بسیار مخربی روی انسان‌ها دارد و به همین دلیل توصیه می‌شود این آگاهی از سوی افراد حاصل شود. مطالعات نشان داده است در دنیای مدرن، ما سواد سیاسی، سواد مالی، سواد فنی، سواد تکنولوژی و سواد زندگی شهری داریم و تمام این سوادها برای اینکه زندگی موفقی در جوامع شهری امروز دنیا داشته باشیم، بسیار ضروری است.

به نظر شما با توجه به پیشرفت تکنولوژی در دنیا و امکان سوادآموزی به‌صورت آنلاین، ضرورتی برای شرکت بزرگسالان در کلاس‌های درس وجود دارد؟

با اینکه روش‌های آموزش بزرگسالان تغییر کرده است موافق هستم و در نتیجه این تحولات است که نحوه آموزش به بزرگسالان و ابزارهای استفاده‌شده برای آموزش به آنها تغییر کرده است. همین مساله باعث شد تا بزرگسالان حس بهتری در کلاس‌ها داشته باشند و تصور نکنند که در جریان سوادآموزی مانند کودکان با آنها رفتار می‌شود. ولی اینکه فرد در خارج از کلاس درس سواد بیاموزد، غیر‌ممکن است. مطالعات ما نشان داده است که افراد در نتیجه آموزش رودررو و کلام‌محور یادگیری بیشتری دارند. در این مطالعه بیان شد که حضور معلمان و وجود یک کلاس برای سوادآموزی در بزرگسالان و کودکان ضروری است به‌خصوص اگر هدف از سوادآموزی ایجاد تغییرات مثبت در افراد باشد.

آیا بی‌سوادی هزینه‌ای بر اقتصاد دنیا تحمیل می‌کند؟

در سال گذشته هزینه‌ای که بی‌سوادی بر اقتصاد دنیا تحمیل کرد بالغ بر 2 /1 هزار میلیارد دلار بود در حالی که هزینه‌ای که دنیا برای افزایش نرخ سواد نیاز دارد، خیلی کمتر از این مبلغ است. افراد بی‌سواد توانایی لازم برای انجام کارهای مهم را ندارند و اغلب آنها در کارهای سطح پایین مشغول هستند. آنها آگاهی لازم برای درخواست‌های انسانی و منطقی را ندارند و حتی اگر به طریقی آگاه شوند باز هم برای احقاق حق‌شان تلاش نمی‌کنند. بنابراین در کشوری که سهم زیادی از افراد بی‌سواد هستند، هم اقتصاد فرصت رشد ندارد و هم ساختار سیاسی، قدرت‌طلب و بی‌توجه به خواست‌های مردم است و این یعنی عقب ماندن سیاسی و اقتصادی و اجتماعی مردم و کشور از روند رشد. سازمان ملل متحد اعلام کرده است تا سال ۲۰۳۰ میلادی باید تمام جوانان و بزرگسالان در دنیا باسواد شوند که به نظر من امکان اجرای آن وجود ندارد و همین سیاستگذاری می‌تواند ضعف زیرساخت‌های سیاسی دنیا در تحقق هدف توسعه سوادآموزی را نشان دهد.

چرا امکان باسواد شدن تمام مردم دنیا وجود ندارد؟

دو دلیل عمده برای این ادعا وجود دارد؛ اول اینکه سیاستمداران تمام کشورهای دنیا تمایلی برای ریشه‌کن کردن فقر ندارند و سیاست‌های لازم در جهت ایجاد انگیزه در بی‌سوادان برای سوادآموزی در این کشورها اجرا نمی‌شود. دوم اینکه منابع مالی و فیزیکی لازم برای افزایش نرخ سوادآموزی در دنیا وجود ندارد. به‌عنوان مثال هزینه لازم برای ساخت مدارس و استخدام معلمان برای سوادآموزی به کودکان و بزرگسالان در برخی از مناطق تامین نمی‌شود و متاسفانه نرخ فقر هم در این کشورها بیش از دیگر کشورهای دنیاست. البته نبود امکانات مالی در صورتی که دولت‌ها تمایل داشته باشند، قابل جبران است زیرا هزینه فقر و بی‌سوادی برای اقتصاد یک کشور بیشتر از هزینه‌ای است که تامین زیرساخت‌های لازم برای رشد نرخ مدرسه‌روی و سوادآموزی ایجاد می‌کند.

به نظر شما چه عواملی می‌تواند زمینه را برای افزایش میزان سوادآموزی فراهم کند؟ آیا خانواده در اینجا نقش مهمی دارد؟

خانواده عنصری بسیار کلیدی است. هرچه پدر و مادر یک خانواده تحصیل‌کرده‌تر باشند، احتمال اینکه فرزند هم مدارج علمی بالا را طی کند، بیشتر است. نقش مادر هم از پدر پررنگ‌تر است زیرا وقت بیشتری را با بچه‌ها می‌گذراند و تاثیر مستقیمی روی آموزش آنها دارد.

آیا سوادآموزی روی شاخص‌های توسعه و افزایش سطح رفاه و امنیت تاثیر‌گذار است؟

نمی‌توان گفت نرخ بالاتر سواد باعث افزایش سطح صلح در جوامع می‌شود ولی می‌توان به جرات گفت که افزایش سطح سواد باعث می‌شود مردم قدرت تفکر هدفمند خود را افزایش دهند و خود را در معرض انتخاب‌های بزرگ‌تر قرار دهند. در جامعه‌ای که سطح سواد مردم بالاتر است، احتمال تاثیر‌گذاری نیروهای افراطی از قبیل داعش کمتر است زیرا مردم به‌درستی می‌توانند خوب و بد را از هم تشخیص دهند. مطالعات ما نشان داده است بین سطح فقر و سواد رابطه مستقیمی وجود دارد.

 می‌توانید آینده دنیا را از نظر میزان سواد مردم برای ما ترسیم کنید؟

در مورد آینده دنیا زیاد خوش‌بین نیستم زیرا شاهد کاهش توجه بدنه سیاسی کشورها به مساله آموزش و سوادآموزی هستم به‌خصوص در کشورهای فقیر که می‌توان ناآگاهی را یکی از مهم‌ترین ابزارهای دولت‌ها در تداوم حضورشان در کشور دانست. این بی‌توجهی به مساله سوادآموزی بیشتر دیده می‌شود. البته باید بر این نکته تاکید کرد که طی ۵۰ سال اخیر پیشرفت‌های زیادی در نرخ سواد‌آموزی مشاهده شده است و نرخ سواد در میان مردمی که در کشورهای در حال توسعه زندگی می‌کردند، رشد کرده است.