گارانتی سپرده‌ها

هنگامی که یک تصادف رخ می‌دهد، بخش قابل توجهی از هزینه‌ها از سوی شرکت‌های بیمه‌کننده، به افراد پرداخت می‌شود. این جبران ضرر، در کسب‌وکار بانکی نیز وجود دارد. به گونه‌ای که سپرده‌های بانکی باید از طریق یک نهاد مشخصی بیمه شوند تا زمانی که بانکی قادر به پاسخگویی در مقابل سپرده‌ها نباشد، این موسسه تعهدات را پرداخت کند. یکی از چشمان ناظر بر ثبات سیستم بانکی آمریکا شرکت فدرال بیمه سپرده (FDIC) است. وظیفه شرکت مذکور بیمه سپرده‌ها تا سقف 250 هزار دلار است. همانند هر شرکت بیمه دیگری، متناسب با ریسک، حق بیمه گرفته می‌شود و این مبلغ را از بانک تحت پوشش خود اخذ می‌کند. اگر این نهاد توان پوشش سپرده‌ها را نداشته باشد، خزانه از محل درآمدهای مالیاتی و در صورت کسری بودجه با استقراض از بازار، تعهدات این بیمه‌گذار را برآورده خواهد کرد. این شرکت در سال 1933 برای حفظ اعتماد عمومی و تشویق ثبات در سیستم مالی در سرمایه‌گذاری سیستم‌های مالی به وجود آمده است. البته تمام موسسات مالی و بانکی، توسط این موسسه تضمین نمی‌شود. به همین منظور از سپرده‌گذاران آمریکایی درخواست می‌شود پیش از سپرده‌گذاری مطمئن شوند که سپرده‌ها از طریق این موسسه تضمین می‌شود. هدف از ایجاد این صندوق، جلوگیری از هراس بانکی در قبال بحران‌های مالی بوده است. قبل از ایجاد این نهاد، ترس این وجود داشت که با ورشکستگی یک بانک، سرمایه‌های سپرده‌گذاران از بین برود بنابراین هنگام ایجاد مشکل به دلیل ترس از بین رفتن سپرده‌ها، به شکل رفتار گله‌ای شروع به خارج کردن سپرده‌ها می‌کردند که در زمان بحران بانکی این موضوع باعث فشار قابل توجهی بر بانک‌ها می‌شود. دلیل اینکه برای سپرده‌های بانکی سقف‌گذاری می‌شود، این موضوع است که سپرده‌های کلان باید در سرمایه‌گذاری کم‌ریسک قرار گیرد یا اگر قرار است در بانک سرمایه‌گذاری شود، ریسک سرمایه‌گذاری را بپذیرد. با این مکانیسم میزان سپرده‌های کلان به سمت خرید اوراق تضمینی سوق پیدا می‌کند. در ایران نیز ساختار مشابهی به عنوان صندوق ضمانت سپرده در سال‌های اخیر تاسیس شده است که تا سقف 100 میلیون تومان از سپرده‌ها را ضمانت می‌کند، اگرچه به نظر می‌رسد بسیاری از سپرده‌گذاران کلان و بالای 100 میلیون تومان نیز معتقدند سپرده آن در بانک‌های معتبر تضمین خواهد شد. در این گزارش به بررسی نقش صندوق ضمانت سپرده‌ها می‌پردازیم.

صندوق ضمانت سپرده‌ها در اجرای ماده 95 قانون برنامه پنج‌ساله پنجم توسعه تاسیس شد. هرچند این قانون در سال 1389 تصویب و ابلاغ شد اما عملاً تاسیس صندوق همزمان با روی کار آمدن دولت یازدهم بود. آیین‌نامه صندوق به دلیل برخی نواقص مورد بررسی مجدد قرار گرفت و اواخر سال 1393 اصلاح و ابلاغ شد. لذا تاسیس و شکل‌گیری صندوق عملاً از این تاریخ بوده است.

سه نقش اصلی صندوق

صندوق‌های ضمانت سپرده سه نقش اساسی دارند؛ نقش بیمه‌گری که بر این اساس مانند سایر بیمه‌گران، حقی را به عنوان حق عضویت از اعضا دریافت می‌کند و به آنها تعهد می‌دهد در زمانی که با مشکل مواجه شدند، تامین‌کننده منابع درخواستی سپرده‌گذاران باشد. نقش دیگر این صندوق‌ها، ماموریت نظارتی است. هر بیمه‌گر باید بر بیمه‌گذار خود نظارت کند و مواظب باشد تا بیمه‌گذار با خطر مواجه نشود. در واقع تمهیدات لازم برای جلوگیری از خطر بر عهده این‌گونه صندوق‌هاست. البته بخش‌های مهمی از این ماموریت توسط بانک مرکزی انجام می‌شود و صندوق را از کارهای موازی بی‌نیاز می‌کند. عملاً صندوق ضمانت سپرده‌ها، نماینده سپرده‌گذاران در بانک‌ها و تامین‌کننده منافع آنهاست چراکه بیش از 90 درصد از منابع موسسات اعتباری از محل سپرده‌گذاران است و آنها حق دارند در خصوص سپرده‌های خود اطمینان پیدا کنند. سومین ماموریت صندوق، انجام امور مربوط به موسسات اعتباری است که با مشکل مواجه می‌شوند. اگر موسسه اعتباری به نقطه‌ای برسد که احتمال داده شود در پاسخگویی به سپرده‌گذاران ناتوان می‌شوند، صندوق ضمانت سپرده‌ها وارد عمل می‌شود. اقداماتی که انجام می‌دهد نیز به اقتضای مرحله‌ای است که موسسه اعتباری در آن قرار دارد. این ماموریت خود در دو بخش انجام می‌شود؛ یک بخش مدیریت بازسازی موسسه اعتباری را بر عهده می‌گیرد و در مرحله بعد نقش امین برای موسسات دارای مشکل را ایفا می‌کند. صندوق برای مدیریت بازسازی یک نهاد، باید راهنمای عملی به موسسات ارائه کند تا موسسه بتواند مشکلات خود را حل کند. بخش دیگر نقش امین برای موسسات دچار مشکل است و فعالیت‌هایی از قبیل نقد کردن دارایی‌ها برای انجام تعهدات موسسه به سپرده‌گذاران و مدیریت این کار را بر عهده دارد.

ماموریت صندوق

یکی از اهداف مهمی که در اقتصاد دنبال می‌شود، ثبات مالی است و یکی از ارکان مهم تحقق ثبات مالی، بانک‌ها هستند. بانک‌ها با توجه به اینکه خیل عظیمی از مردم در آنجا سپرده‌گذاری می‌کنند باید به گونه‌ای عمل کنند که منافع سپرده‌گذار خود را حفظ و تامین کنند و سپرده‌گذارها در خصوص منابعی که در بانک‌ها دارند، هیچ‌گونه نگرانی نداشته باشند. محور اصلی ثبات مالی این است که سپرده‌گذاران بانک‌ها و موسسات اعتباری، احساس آرامش کنند و نگران دسترسی به سپرده‌های خود نزد موسسات اعتباری نباشند. برای تحقق ثبات مالی از حدود یک قرن پیش، صندوق‌های بیمه و ضمانت در دنیا توسعه یافتند و راهکارها و روش‌های متنوعی را به‌کار گرفتند و به مرور زمان، مفهومی تحت عنوان Financial Stability Net یا همان «شبکه ثبات مالی» تعریف شده است. شبکه ثبات مالی را می‌توان یک سه‌ضلعی در نظر گرفت که اضلاع آن شامل مقررات و نظارت‌گری، ایفای نقش آخرین قرض‌دهنده (بانک مرکزی) و صندوق ضمانت سپرده‌هاست. در ایران دو وظیفه اول مستقیماً بر عهده بانک مرکزی است. وظیفه سوم نیز تحت حمایت بانک مرکزی انجام می‌شود و رئیس ‌کل بانک مرکزی، رئیس هیات امنای صندوق ضمانت سپرده است. باید توجه داشت عملاً رکن صندوق ضمانت سپرده‌ها نیز ماموریتی است که بانک مرکزی باید محقق کند. برای تحقق ثبات مالی لازم است مقررات احتیاطی تدوین شود؛ مقرراتی که باعث می‌شود با رعایت آنها بانک‌ها دچار مشکل نشوند. ترجیح این است که با رعایت مقررات از بروز مشکلات جلوگیری شود و معمولاً تلاش زیادی می‌شود تا اقتصاد در زمینه ثبات مالی دچار مشکل نشود. کفایت و نافذ بودن این مقررات بسیار مهم است. حتی با وجود قوانین و مقررات و پایبندی نهادهای مالی به این قوانین همچنان احتمال اینکه موسسات تحت شرایط اقتصادی دچار مشکل شوند وجود دارد. بنابراین دومین رکن همان نقش بانک مرکزی به عنوان آخرین قرض‌دهنده است. لذا موسسات اعتباری و نهادهای مالی که باید استانداردها را رعایت کنند، اگر در کوتاه‌مدت با مشکل مواجه شوند بانک مرکزی با وام‌های کوتاه‌مدت مشکل آنها را حل می‌کند بنابراین سپرده‌گذاران آنها نگران نیستند. با رعایت این موارد احتمال اینکه بانک یا موسسه اعتباری دچار مشکل شود، بسیار کاهش می‌یابد. در واقع مقررات احتیاطی، جنبه پیشگیری و وام‌دهی بانک مرکزی، جنبه حمایتی دارد.

در حالی که سابقه «شبکه سلامت و ثبات مالی» در دنیا به بیش از یک قرن می‌رسد در کشور ما این اقدام با تاخیر زیادی صورت گرفته است. از این‌رو باید در این رابطه جدی عمل شود. شرایط کنونی کشور ما نیز نقش و اهمیت وجود این صندوق را دوچندان کرده است. از یک طرف، موسسات اعتباری مجاز در ایران به دلیل شرایط اقتصادی موجود، در وضعیت مطلوبی نیستند و صندوق در همین حین فعالیت خود را آغاز کرده است و با اعضایی مواجه است که در شرایط مالی مناسبی قرار ندارند. از طرفی، شرایط کشور به گونه‌ای است که وجود موسسات اعتباری غیرمجاز، اختلال زیادی در سیستم بانکی کشور به وجود آورده‌اند. این‌گونه موسسات به دلیل ملزم نبودن به رعایت مقررات احتیاطی بانک مرکزی و مقررات عمومی در سطح اقتصاد کلان مبادرت به عملیات بانکی در کشور می‌کنند و عملاً مشکلات فراوانی را پیش روی اقتصاد قرار می‌دهند. این شرایط شروع کار صندوق را با ظرافت خاصی همراه می‌کند و باید تمهیدات خاصی اندیشیده شود تا صندوق بتواند کار خود را انجام دهد و نقش خود را ایفا کند. با تاسیس این صندوق شبکه سلامت مالی در ایران تکمیل شده است. البته باید یک بازنگری اساسی در قوانین نظام بانکی انجام داد چراکه قوانین موجود از جنبه کمک به ایجاد ثبات مالی با نارسایی‌هایی همراه است و باید جلوی مداخلات در نظام بانکی گرفته شود. ولی به هرحال از نظر شکلی در حال حاضر شبکه سلامت مالی در کشور تکمیل شده است. حتی با وجود مقررات احتیاطی و نقش بانک مرکزی به عنوان آخرین وام‌دهنده باز هم ممکن است موسسات اعتباری دچار مشکلاتی شوند. در اینجا نقش صندوق‌های بیمه یا ضمانت سپرده مطرح می‌شود.

مکانیسم کارکرد صندوق

صندوق با دریافت حق عضویت از اعضا، سپرده‌های مردم را ضمانت می‌کند. همه بانک‌ها و موسسات اعتباری مجاز مکلف هستند عضو شوند. بر اساس آیین‌نامه صندوق، سه نوع حق عضویت از اعضا دریافت می‌شود: حق عضویت اولیه، حق عضویت سالانه و حق عضویت خاص. حق عضویت اولیه که بر اساس آیین‌نامه، دو درصد حداقل سرمایه‌ای است که بانک مرکزی برای تاسیس یک بانک در نظر گرفته است. این رقم در حال حاضر با توجه به رقم حداقل سرمایه بانک مرکزی برای تاسیس بانک که چهارهزار میلیارد ریال است، رقم 80 میلیارد ریال در نظر گرفته شده است. حق عضویت دیگری با عنوان حق عضویت سالانه نیز هرسال دریافت می‌شود. این رقم، بر اساس نرخی است که در آیین‌نامه تعیین شده و از 25 /0 درصد سپرده‌ها تا یک درصد است. البته هرساله این درصد می‌تواند از سوی هیات امنای صندوق تعیین شود. درصد اعلام‌شده در حال حاضر 25 /0 درصد یا رقم حداقل است. حق عضویت سالانه صرفاً برای سپرده‌هایی که تضمین می‌شوند، دریافت می‌شود.

نحوه پوشش

مطابق اساسنامه صندوق، برای سپرده‌های مردم نزد بانک‌ها و موسسات اعتباری، سقف تضمین مشخص شده و سپرده‌ها تا مبلغ معینی تضمین می‌شود. هدف پوشش سپرده‌گذاران کوچک نزد بانک‌ها و موسسات اعتباری است. در حال حاضر سقف 100 میلیون تومان از سوی صندوق پیشنهاد و به تصویب هیات وزیران رسید. در واقع برای هر سپرده‌گذار در هر موسسه اعتباری تا 100 میلیون تومان سپرده تضمین می‌شود. اگر سپرده‌گذاری بیش از یک سپرده در یک بانک داشته باشد جمع سپرده‌های او تا سقف تعیین‌شده، تضمین می‌شود و اگر کسی در موسسات مختلف سپرده‌گذاری کند، سپرده او در هر موسسه تا سقف تعیین‌شده ضمانت می‌شود. طبق بررسی‌های انجام‌شده حدود 7 /99 درصد از تعداد سپرده‌گذاران، سپرده کمتر از 100 میلیون تومان در موسسات اعتباری دارند و درصد باقی‌مانده نیز کسانی هستند که سپرده‌هایی با رقم بالاتر دارند. این افراد قدرت مدیریت سپرده‌ها، ارزیابی ریسک و برنامه‌ریزی دارند. به دلیل اینکه ممکن است بانک‌ها و موسسات اعتباری رفتار ریسک‌پذیری متفاوتی داشته باشند. برای این رفتار، یک هزینه در نظر گرفته شده است. بدین صورت که بر اساس تغییر ریسک بانک‌ها و موسسات اعتباری، حق عضویت جداگانه‌ای تحت عنوان حق عضویت خاص از آنها اخذ می‌شود. مبنای این تغییر ریسک اعلام بانک مرکزی و مبلغ حق عضویت خاص نیز بر اساس دستورالعملی تحت همین عنوان تعیین می‌شود.

البته ممکن است این مفهوم در اذهان متبادر شود که چون بانک قوی است و ریسک کمی دارد با مشکل مواجه نمی‌شود، پس نیازی به عضویت در صندوق ضمانت سپرده‌ها ندارد. ولی باید به این نکته توجه داشت که وقتی برای یک بانک یا موسسه اعتباری مشکلی پیش آید و سپرده‌گذاران یک موسسه نگرانی‌هایی پیدا کنند؛ مانند یک دومینو عمل می‌کند و وقتی سپرده‌گذاران یک موسسه اعتباری با مشکل مواجه می‌شوند سپرده‌گذاران سایر موسسات نیز نگران می‌شوند. این موضوع در اقتصاد شناخته شده است و تجربه دنیا نیز آن را تایید می‌کند. به عبارت دیگر این‌گونه نیست که وقتی یک بانک یا موسسه اعتباری دچار مشکل شود دیگران بی‌تاثیر بمانند. هدف از صندوق ضمانت سپرده، ایجاد اطمینان در سپرده‌گذار است و با تاسیس این صندوق، سپرده‌گذار آرامش خاطر دارد.