نگاه آزاد

در سال 2001، پرتغال طی اقدامی از تصرف و مصرف شخصی همه انواع مواد مخدر «جرم‌زدایی» کرد. هم‌اکنون نیز شواهد مشخصی مبنی بر اثرات مثبت «جرم‌زدایی از مواد مخدر»1 وجود دارد. با این حال، هم مخالفان و هم موافقان اجرای طرح اصلاح خط‌مشی مبارزه با مواد مخدر در پرتغال، در بعضی موارد، در ارائه نادرست نتایج این طرح مقصر هستند. به این صورت که مخالفان این طرح، از اثرات مثبت آن چشم‌پوشی و موافقان نیز، آن را بیش از حد مفید قلمداد می‌‌کنند. واقعیت این است که وضعیت مواد مخدر در پرتغال به‌طور چشمگیری در چندین حوزه بهبود یافته است. درخور توجه‌ترین نتیجه این طرح نیز، کاهش ابتلا به ایدز و مرگ ناشی از مصرف مواد مخدر بوده است. اگرچه بهبود در این زمینه‌ها، تنها اثرات اجرای طرح جرم‌زدایی از تصرف و مصرف شخصی مواد مخدر در پرتغال نبوده است. به‌عنوان مثال، در نتیجه این برنامه، رویکرد دولت پرتغال به مساله مواد مخدر، سلامت‌محورتر شده است. به‌طور کلی، جرم‌زدایی از مواد مخدر در پرتغال را می‌توان یکی از موفق‌ترین اقدامات در حوزه مبارزه با مواد مخدر به شمار آورد. از این‌رو، در ادامه به بررسی این طرح خواهیم پرداخت.

طرح کلی

در سال 2001، پرتغال اقدام به جرم‌زدایی از تصرف و مصرف شخصی همه انواع مواد مخدر کرد. به این معنا که تصرف مواد مخدر به منظور مصرف شخصی، دیگر جرم به حساب نمی‌آمد. البته این موضوع به معنی قانونی بودن مصرف مواد مخدر نیست و تصرف و مصرف مواد مخدر در پرتغال، همچنان نقض قانون به شمار می‌آید. با این تفاوت که به‌جای جرم به حساب آوردن مصرف ماده مخدر و دادگاهی و زندانی شدن فرد، جریمه نقدی و انجام خدمات اجتماعی، به‌عنوان مجازات در نظر گرفته می‌شود. اینکه به‌طور ویژه، با هر فرد مصرف‌کننده چگونه برخورد شود نیز از سوی «کمیسیون بازداری اعتیاد به مواد مخدر» تعیین می‌شود. در واقعیت، پرونده‌های تعداد زیادی از مصرف‌کنندگان مواد مخدر که از سوی پلیس به این کمیسیون معرفی می‌شوند، معوق می‌ماند. بدین معنا که هیچ مجازاتی شامل حالشان نمی‌شود. برای مثال، پرونده‌های 81 درصد از افرادی که در سال 2011 از سوی پلیس پرتغال به این کمیسیون معرفی شده بودند، معوق ماند. در این طرح، افرادی که به مواد مخدر اعتیاد دارند به تلاش برای ترک اعتیاد تشویق می‌شوند. اما اگر بخواهند به اعتیاد خود ادامه دهند، به‌ندرت مورد بازخواست قرار خواهند گرفت. به عبارت دیگر، هدف کمیسیون بازداری از اعتیاد به مواد مخدر این است که افراد به‌صورت داوطلبانه وارد دوره درمان شوند و تلاشی برای اجبار معتادان به ترک صورت نمی‌گیرد.

به‌طور وسیع‌تر، هدف اولیه کمیسیون بازداری و خط‌مشی جرم‌زدایی از مصرف مواد مخدر، کاهش بیماری‌های ناشی از مصرف مواد مخدر در پرتغال و بهبود وضعیت سلامت معتادان و به‌طور ویژه، کسانی که مواد مخدر را به خود تزریق می‌کردند، بوده است. در سال‌های قبل از اصلاح خط‌مشی،‌ تعداد مرگ‌های ناشی از مصرف مواد مخدر، رو به افزایش گذاشته بود. همچنین نرخ ابتلا به ایدز و هپاتیت، میان کسانی که مواد مخدر تزریق می‌کردند، به‌سرعت در حال افزایش بود. از این‌رو، مسوولان پرتغال به این توافق نظر رسیدند که مجرم شناخته شدن افرادی که به مواد مخدر اعتیاد داشتند، منجر به فراگیر شدن این مشکلات شده است. در نهایت به این نتیجه رسیدند که در یک چارچوب جدید و قانونی، بهتر می‌توان این مشکلات را مدیریت کرد. 

به‌عنوان اقدامی مکمل نیز، پرتغال خط‌مشی جرم‌زدایی از مواد مخدر را با تخصیص بیشتر منابع مالی به حوزه مبارزه با مواد مخدر، توسعه و بهبود برنامه‌های بازدارنده و طرح‌های درمانی، همراه کرد.

اگرچه خط‌مشی جرم‌زدایی از مواد مخدر در پرتغال توجه رسانه‌های جهان را به خود جلب کرد، اما پرتغال تنها کشوری نبود که ‌چنین اصلاحاتی انجام داد. «جرم‌زدایی» در هر کشور تعریف منحصربه‌فردی دارد و اجرای آن نیز در کشورهای مختلف به شیوه‌های گوناگون صورت می‌گیرد. اما حدود 25 کشور، مجازات‌های کیفری مصرف شخصی بعضی یا همه انواع مواد مخدر را کنار گذاشته‌اند.

نتایج جرم‌زدایی از مواد مخدر

در حوزه سلامت، ادعا می‌شود که بعد از اجرای طرح جرم‌زدایی از مصرف مواد مخدر در پرتغال، ابتلا به بیمار‌های عفونی افزایش یافته است. اما شواهد، خلاف این ادعا را اثبات می‌کند. اگرچه در پرتغال، تعداد افراد جدیدی که به دلیل تزریق مواد مخدر به ایدز مبتلا می‌شوند، از میانگین اروپا بالاتر است، اما این تعداد طی دهه گذشته به‌طور چشمگیری کاهش داشته است. به‌طور دقیق، تعداد افراد که هرسال در پرتغال و به دلیل تزریق مواد مخدر، مبتلای به ایدز تشخیص داده می‌شوند، از 1016 نفر در سال 2001 به 56 نفر در سال 2012 رسید. طی همین دوره، تعداد افراد جدیدی که به دلیل تزریق مواد، آلوده به ویروس HIV می‌شدند، از 568 نفر به 38 نفر در سال رسید. این روند نزولی در مورد مبتلایان به هپاتیت نیز صدق می‌کند.

در حوزه مرگ‌ومیر، بعضی این ادعا را دارند که از زمان اجرایی شدن طرح جرم‌زدایی از مواد مخدر در پرتغال، تعداد مرگ‌های ناشی از مصرف مواد مخدر افزایش یافته یا در بهترین حالت ثابت مانده است. اما لازم به ذکر است که این ادعا، بر اساس آمار مربوط به تعداد افرادی است که در عین داشتن علائم ناشی از مصرف مواد مخدر در بدنشان مرده‌اند  نه تعداد افرادی که به‌عنوان نتیجه استفاده از یک ماده مخدر جان خود را از دست داده‌اند. دقت کنید که ممکن است فردی اثرات ناشی از مصرف مواد مخدر را در بدن خود داشته باشد، اما به دلایل دیگری جان خود را از دست دهد. در واقع، تعداد افرادی که هرسال در پرتغال، در نتیجه استفاده از مواد مخدر مرده‌اند، از 80 نفر در سال 2001 به 16 نفر در سال 2012 کاهش یافته است. جرم‌زدایی از مصرف مواد مخدر، اثر مثبتی نیز روی کاهش جرم داشته است. با بازطبقه‌بندی تصرف مقادیر اندک مواد مخدر به منظور مصرف شخصی، به‌عنوان مشکل مربوط به بخش اداری و نه یک گناه کیفری، جرم‌زدایی از مواد مخدر به‌طور بدیهی منجر به کاهش تعداد افرادی شده است که به دلیل مصرف مواد مخدر، دستگیر و به مراجع قانونی تحویل داده می‌شوند. به‌طور دقیق این تعداد در پرتغال از 14 هزار نفر در سال 2000، به حدود 6 هزار نفر رسیده است. همچنین تعداد افرادی که به دلیل مصرف یا فروش مواد مخدر در پرتغال زندانی بوده‌اند، نسبت به کل زندانی‌ها، از 44 درصد در سال 1999 به زیر 21 درصد در سال 2012 رسیده است. به‌علاوه، به نظر نمی‌رسد جرم‌زدایی از مواد مخدر منجر به افزایش جرم، و به‌ویژه جرائم مرتبط به مصرف و فروش مواد مخدر شده باشد. اگرچه تعداد سرقت‌هایی که بعد از 2001 در پرتغال ثبت می‌شوند، افزایش داشته است. اما عده‌ای بر این عقیده‌اند که این مساله می‌تواند به دلیل آزادتر شدن زمان پلیس پرتغال برای مقابله با جرائم سطح پایین‌تر و ثبت آنها بوده باشد. زیرا پلیس پرتغال بعد از سال 2001 موظف به دستگیری مصرف‌کنندگان مواد مخدر نبوده است.