استان رکوردها

استان کرمان از نظر بسیاری از شاخص‌های آماری رکورددار به حساب می‌آید. رکوردهایی که بعضی از آنها دارای قدمت فراوان بوده و شماری از آنها نیز جدید هستند. یکی از شاخص‌ترین رکوردهای استان کرمان، مربوط به مساحت آن است که از 13 سال قبل نصیب کرمانی‌ها شده است. امروزه کرمان پهناورترین استان ایران است و با مساحت 182 هزار و 726 کیلومترمربعی‌اش، 2 /11 درصد از کل خاک ایران (به مساحت مجموع یک میلیون و 628 هزار و 762 کیلومترمربع) را در خود جای داده است. این رکورد پس از تقسیم استان خراسان به سه استان در سال 1383 به کرمان رسیده است.

با این حال، سهم کرمان از جمعیت ایران به اندازه مساحتش نیست و تراکم جمعیتی در این استان بسیار پایین است. تراکم جمعیتی ایران بر اساس سرشماری سال 1395 به طور متوسط 1 /49 نفر در هر کیلومترمربع اعلام ‌شده، اما در استان کرمان این شاخص تنها 3 /17 نفر است که این استان را در رده پنجمین استان کم‌تراکم کشور قرار می‌دهد. استان کرمان با جمعیتی معادل سه میلیون و 164 هزار و 718 نفر، سهمی 96 /3‌درصدی از جمعیت حدوداً 80‌میلیونی ایران را به خود اختصاص داده است. از حیث جمعیت، استان کرمان در بین 31 استان کشور در رتبه نهم کشور قرار دارد. این جمعیت در قالب حدود 930 هزار خانوار زندگی می‌کنند که «بعد خانوار» استان کرمان را به رقم 4 /3 نفر (در مقابل میانگین کشوری 3 /3 نفر) می‌رساند.

از دیگر تفاوت‌های استان کرمان با میانگین کشوری می‌توان به نسبت جنسی جمعیت اشاره کرد. در حالی که متوسط نسبت جنسی جمعیت ایران (تعداد مردان جامعه به ازای هر 100 زن) در سال 1395 معادل 103 بوده، این نسبت در استان کرمان 105 است. طبق سرشماری اخیر، جمعیت زنان استان کرمان یک میلیون و 547 هزار و 30 نفر و تعداد مردان یک میلیون و 617 هزار و 688 نفر بوده است. رشد جمعیت این استان هم 49 /1 درصد اعلام شده که 25 /0 درصد بیشتر از متوسط کشوری است.

اگرچه شهرنشینی در استان کرمان از دهه 70 نسبت به روستانشینی رونق بیشتری پیدا کرده و امروز یک میلیون و 858 هزار و 587 نفر (معادل 7 /58 درصد) از مردم این استان در شهرها زندگی می‌کنند (نمودار یک). این شاخص نسبت به متوسط 74‌درصدی شهرنشینی در کل کشور بیش از 15 درصد اختلاف نشان می‌دهد. میزان باسوادی کرمانی‌ها هم اندکی از متوسط کشوری پایین‌تر است. 4 /85 درصد از «جمعیت شش‌ساله و بیشتر» در این استان باسواد هستند، در حالی که میانگین شاخص یادشده در کل کشور 6 /87 درصد است. مهم‌ترین شاخص‌های جمعیتی استان کرمان در جدول یک آمده است.

اقتصاد کرمان

بر اساس گزارش مرکز آمار ایران، سهم استان کرمان از تولید ناخالص داخلی کشور در سال 11393 معادل 40 /3 درصد بوده است. در این سال تولید ناخالص این استان به قیمت‌های جاری کمی بیشتر از 39 هزار میلیارد تومان (در برابر کل تولید ناخالص داخلی کشور: 1149 هزار میلیارد تومان) بوده که این استان را در رده دهمین استان کشور از منظر تولید ارزش افزوده اقتصادی قرار داده است. اگر درآمد نفت را از محاسبات خارج کنیم، سهم این استان از تولید ناخالص داخلی بدون نفت کشور به 76 /3 درصد می‌رسد که البته همچنان از سهم جمعیتی استان کرمان پایین‌تر است.

درآمد سرانه مردم استان کرمان در سال 1393 به قیمت‌های جاری حدود 7 /12 میلیون تومان بوده، در حالی که متوسط درآمد سرانه مردم ایران در این سال نزدیک به 8 /14 میلیون تومان به ثبت رسیده؛ موضوعی که نشان می‌دهد درآمد سرانه مردم کرمان 9 /13 درصد از درآمد سرانه متوسط کشور پایین‌تر است. نمودار 2 نشان می‌دهد که در دوره 15‌ساله منتهی به سال 1393 این نسبت همواره منفی بوده، اما حضیض آن مربوط به سال 1387 است که درآمد سرانه کرمانی‌ها 6 /36 درصد کمتر از متوسط کشوری بوده است. بهترین آمار از این منظر در سال 1379 به ثبت رسیده که اختلاف درآمد سرانه مردم کرمان با متوسط کشوری تک‌رقمی (3 /9 درصد) بوده است.

کم‌هزینه‌ترین مردمان ایران

آخرین نتایج آمارگیری از هزینه و درآمد خانوارهای شهری و روستایی نشان‌دهنده یکی دیگر از رکوردهای در اختیار استان کرمان است. بر اساس گزارشی که مرکز آمار ایران منتشر کرده، متوسط هزینه یک خانوار شهری در استان کرمان در سال 1394 معادل 15 میلیون و 613 هزار تومان (ماهانه یک میلیون و 301 هزار تومان) بوده است که کمترین متوسط هزینه در میان 31 استان ایران بوده است. متوسط هزینه خانوارهای شهری ایران در این سال 26 میلیون و 240 هزار تومان (ماهانه دو میلیون و 178 هزار تومان) بوده است.

متوسط درآمد خانوارهای شهری استان کرمان البته کمترین رقم در میان 31 استان نیست. شهرنشینان کرمانی در سال 1394 به طور متوسط 20 میلیون و 146 هزار تومان (ماهانه یک میلیون و 679 هزار تومان) درآمد داشته‌اند. این رقم البته باز هم از میانگین کشوری 27 میلیون و 887 هزار تومان (ماهانه دو میلیون و 324 هزار تومان) پایین‌تر است، اما اگر تراز کلی درآمد و هزینه خانوارهای شهری کرمانی را با این ارقام محاسبه کنیم، مشاهده می‌شود که خانوارهای شهرنشین کرمانی در پایان سال 1394 رقمی معادل چهار میلیون و 533 هزار تومان امکان پس‌انداز داشته‌اند که نزدیک به سه برابر تراز متوسط کشوری (یک میلیون و 648 هزار تومان) است.

همین نسبت‌ها کمابیش در میان روستانشینان کرمانی وجود دارد: آنها هم به لحاظ درآمد و هم به لحاظ هزینه از متوسط کشوری عقب هستند، اما در مجموع تراز مالی مثبت‌تری نسبت به متوسط کشوری دارند. روستانشینان کرمانی در سال 1394 به طور میانگین هفت میلیون و 610 هزار تومان (634 هزار تومان در ماه) هزینه کرده‌اند که باز هم کمترین میزان در میان 31 استان کشور و تقریباً نصف متوسط کشوری هزینه خانوارهای روستایی است: 14 میلیون و 698 هزار تومان (یک میلیون و 225 هزار تومان). میانگین درآمد خانوارهای روستایی استان کرمان هم در سال 1394 به 10 میلیون و 788 هزار تومان (899 هزار تومان در ماه) محدود بوده، حال آنکه متوسط این شاخص در کشور معادل 16 میلیون و 104 هزار تومان (یک میلیون و 342 هزار تومان در ماه) به ثبت رسیده است. مشاهده می‌شود که با وجود ضعف شدید متوسط درآمد و هزینه خانوارهای روستایی استان کرمان، تراز مالی آنها مثبت سه میلیون و 179 هزار تومان بوده که از تراز مالی مثبت یک میلیون و 405 هزارتومانی متوسط خانوارهای روستایی کشور بسیار بالاتر است. نمودارهای 3 و 4 روند رشد متوسط درآمد سالانه خانوارهای شهری و روستایی استان کرمان در قیاس با متوسط کشوری را نشان می‌دهد.

از این آمارها می‌توان این‌گونه برداشت کرد که در سال 1394 شهرنشینان استان کرمان بیش از 22 درصد درآمدهای خود را پس‌انداز (یا سرمایه‌گذاری) کرده‌اند و روستانشینان این استان نزدیک به 30 درصد آن را. این در حالی است که متوسط کشوری پس‌انداز (یا سرمایه‌گذاری) درآمدها برای شهرنشینان حدود شش درصد بوده و برای روستاییان حدود 9 درصد.

اختلاف طبقاتی کمتر از میانگین کشوری

در استان کرمان اختلاف طبقاتی کمتر از متوسط کشوری است. شاخص ضریب جینی که معرف نابرابری اقتصادی میان طبقات مختلف جامعه است در سال 1394 به طور متوسط در کشور معادل 38 /0 بوده (هرچه این رقم به عدد یک نزدیک‌تر باشد، نشانه نابرابری بیشتر و هرچه به صفر نزدیک‌تر باشد، نشانه نابرابری کمتر است). اما در استان کرمان ضریب جینی در شهرها معادل 33 /0 و در روستاها معادل 36 /0 بوده است.

استان کرمان از نظر این شاخص نیز تفاوت قابل توجهی با وضعیت متوسط کشور دارد. بدین معنا که میزان نابرابری در روستاهای استان کرمان بیشتر از شهرهای این استان است. حال آنکه ضریب جینی در روستاهای ایران به طور متوسط 34 /0 و در شهرها معادل 37 /0 به ثبت رسیده است. بررسی آمارهای شش سال منتهی به 1394 نشان می‌دهد ضریب جینی در روستاهای استان کرمان (همانند شهرهای این استان) تا سال 1392 کمتر از میانگین کشوری بوده، اما از سال 1393 این روند تغییر کرده و با افزایش نابرابری اقتصادی در روستاها، شاخص ضریب جینی روستایی کرمان هم از متوسط کشوری بیشتر شده و هم از ضریب جینی شهری این استان. 

بخش کوچک خدمات

مقایسه سهم ارزش افزوده بخش‌های عمده اقتصادی در استان کرمان مشخص می‌کند که این استان به طور کلی یک اقتصاد تولیدمحور دارد. در حالی که طی سال‌های اخیر بخش «خدمات» بیش از نصف تولید ناخالص داخلی کشور را به خود اختصاص داده و سهمش همواره رو به افزایش بوده، در استان کرمان مسیر معکوسی طی شده و سهم این بخش تا حدود یک‌سوم ارزش افزوده تولیدی کاهش یافته است. جدول 2 نشان می‌دهد که در سال 1393 رقمی معادل 3 /35 درصد از ارزش افزوده تولیدی استان کرمان به بخش «خدمات» اختصاص داشته و «صنعت و معدن» 7 /36 درصد و «کشاورزی» 6 /27 درصد در این زمینه سهم داشته‌اند.

تفکیک بخش به بخش ارزش افزوده تولیدی استان کرمان همچنین نشان می‌دهد سهم این استان از تولید ناخالص داخلی ایران در بخش کشاورزی 3 /7 درصد، در بخش صنعت و معدن 4 /3 درصد و در بخش خدمات 6 /6 درصد بوده است. بالاترین سهم بخشی این استان از تولید ناخالص داخلی مربوط به زیربخش «معدن» است که آمارهای سال 1393 نشان می‌دهد بیش از یک‌سوم (2 /36 درصد) از ارزش افزوده کشور در زیربخش معدن در استان کرمان تولید شده است. استان کرمان در پایان سال گذشته 349 معدن فعال داشته که 1 /8 درصد از کل معادن کشور (5316 معدن) است، اما بیش از 40 درصد ارزش تولیدات معدنی کشور را تولید کرده است. 48 درصد از معادن استان کرمان مربوط به مصالح ساختمانی است و سهم معادن فلزی و غیرفلزی هریک 26 درصد تخمین زده می‌شود.

استان کرمان همچنین با دارا بودن سه منطقه ویژه اقتصادی و 43 شهرک و ناحیه صنعتی در سال گذشته 78 هزار دستگاه خودرو سواری، 3 /14 میلیون تن کنسانتره آهن، 6 /10 میلیون مترمربع کاشی دیواری و کف، 267 هزار تن مس کاتد، 711 هزار تن کنسانتره مس، 5500 تن کنسانتره مولیبدن، 9 /1 میلیون تن سیمان و 78 هزار تن انواع لاستیک سواری و کامیون تولید کرده است. مشهورترین واحدهای فعال صنعتی این استان عبارتند از: سنگ‌آهن گل گهر، صنایع مس ایران (مجتمع مس سرچشمه)، گروه صنعتی بارز، صنایع مس شهید باهنر، خودروسازان راین، صنایع خودروسازی مدیران، کرمان موتور، صنایع سیمان کرمان، سیمان زرین رفسنجان و سیمان ممتازان کرمان.

جدول 3 به تفصیل نشان می‌دهد که سهم هر یک از زیربخش‌های اقتصادی در ارزش افزوده تولیدی در استان کرمان با متوسط کشوری آن چقدر تفاوت دارد و سهم این استان از تولید ناخالص داخلی در هریک از زیربخش‌های اقتصاد چقدر است.

یک استان صادرات‌محور

مرور کارنامه تجارت استان کرمان در سال‌های اخیر نشان می‌دهد این استان همواره یک استان صادراتی بوده و ارزش واردات از طریق گمرکات استان کرمان، به طرز معناداری از صادرات کمتر بوده است. بنابر آمارهای سال 1395، ارزش صادرات از گمرکات این استان یک میلیارد و 175 میلیون دلار و ارزش واردات 751 میلیون دلار بوده که تراز تجاری مثبت 424 میلیون‌دلاری را نشان می‌دهد. (این رقم از تراز تجاری کل کشور در سال 1395 یعنی 246 میلیون دلار بیشتر است.)

مهم‌ترین محصول صادراتی از مبدأ گمرکات استان کرمان پسته است که در برخی سال‌ها تا 90 درصد ارزش صادراتی این استان را به خود اختصاص داده است. (سال 1393 یک میلیارد و 74 میلیون دلار، معادل 92 درصد ارزش صادرات این استان مربوط به پسته بود.) البته با توجه به اینکه برخی مواد معدنی تولیدی استان کرمان همچون سنگ‌آهن و مس از سایر مبادی گمرکی (از جمله بندر شهید رجایی) صادر می‌شود، می‌توان این‌گونه صادرات معدنی را هم به کارنامه تجارت استان کرمان اضافه کرد. در سال 1395 ارزش صادرات دو شرکت صنایع ملی مس ایران و گل گهر سیرجان به یک میلیارد و 59 میلیون دلار بالغ شده است که ارزش کلی صادرات استان کرمان را به دو میلیارد و 234 میلیون دلار می‌رساند. از سوی دیگر بیش از 90 درصد ارزش دلاری واردات این استان مربوط به واردات کالاهای سرمایه‌ای و واسطه‌ای است که توسط شرکت‌های خودروسازی و با هدف ساخت محصولات نهایی در این استان وارد می‌شود.

کم‌آبی و کشاورزی

استان کرمان همواره یکی از استان‌های خشک و کم‌آب کشور به حساب می‌آمده است، اما تداوم روند خشکسالی‌های پیاپی ظرف 15 سال اخیر باعث تشدید کم‌آبی شده و استان کرمان را از این منظر در آستانه بحرانی زیست‌محیطی قرار داده است. در حالی که متوسط میزان بارندگی در کشور 242 میلی‌متر در سال تخمین زده می‌شود، این رقم در استان کرمان طی سال‌های اخیر تا 129 میلی‌متر هم پایین آمده است. آخرین سالی که میزان بارندگی در استان کرمان از میانگین کشوری بیشتر بوده، سال آبی 1384-1383 بوده است.

به دلیل کمبود نزولات جوی و بالا بودن میزان تبخیر، چاه‌های عمیق و قنات‌ها اصلی‌ترین منابع تامین آب در این استان به حساب می‌آیند. استان کرمان در حالی 89 درصد آب مصرفی خود را از منابع زیرزمینی و تنها 11 درصد را از آب‌های سطحی تامین می‌کند که میانگین کشوری این آمار 60 درصد (زیرزمینی) در مقابل 40 درصد (سطحی) است. در پایان سال 1394 تعداد منابع آب زیرزمینی در این استان (اعم از چاه، قنات و چشمه) به 38 هزار و 540 منبع رسیده است. همین وضعیت توان سفره‌های آب زیرزمینی در استان کرمان را به شدت تحلیل برده و در نتیجه تقریباً تمام دشت‌های این استان از نظر برداشت آب «ممنوعه» یا «ممنوعه بحرانی» معرفی شده‌اند. (سطح آب در دشت زرند طی 10 سال گذشته 5 /13 متر، در دشت رفسنجان طی هشت سال گذشته 5 /6 متر و در دشت کرمان طی 14 سال گذشته بیش از 12 متر افت کرده است.)

روند فزاینده مصرف آب باعث شده بیش از یک‌پنجم بیلان منفی آب کشور در استان کرمان رقم بخورد. بر اساس گزارش شرکت آب منطقه‌ای استان کرمان، در سال آبی گذشته حجم کل مصارف آب استان کرمان (اعم از سطحی و زیرزمینی) هفت میلیارد و 185 میلیون مترمکعب بوده که 94 درصد آن در بخش کشاورزی و مابقی در بخش شرب و صنعت مصرف شده است.

با وجود مشکلات جدی در حوزه آب، در سال 1394 بیش از 345 هزار هکتار از زمین‌های استان کرمان زیر کشت محصولات باغی بوده و این استان را با داشتن 15 درصد از باغات کشور به عنوان اولین استان باغی کشور معرفی کرده است. با این حال حجم تولید محصولات این باغات تنها هفت درصد تولیدات باغی کشور است که این استان را با تولیدی معادل یک میلیون و 570 هزار تن در رده سوم کشور قرار می‌دهد. 54 درصد از این باغات به کشت پسته، 15 درصد به کشت خرما و 11 درصد به کشت مرکبات اختصاص دارد. علاوه بر این 412 هزار هکتار از اراضی استان کرمان زیر پوشش کشت زراعی قرار دارد و سالانه 8 /3 میلیون تن انواع محصولات زراعی در این استان تولید می‌شود.

بیکاری و تورم کمتر از متوسط کشوری

تا سال 1394 نرخ بیکاری در استان کرمان تک‌رقمی بود، اما در سال 1395 با افزایش چشمگیر نرخ مشارکت اقتصادی (که به معنای افزایش تمایل افراد در سن کار به فعالیت اقتصادی است)، این نرخ به بالای 10 درصد رسید. گزارش مرکز آمار ایران نشان می‌دهد نرخ مشارکت اقتصادی این استان در سال 1394 معادل 2 /35 درصد بوده که در سال 1395 به 6 /37 درصد رسیده است. در نتیجه این تحول، نرخ بیکاری در استان کرمان از 9 /7 درصد سال 1394 به 5 /11 درصد در سال 1395 رسید. البته هر دو این شاخص‌ها هنوز از متوسط کشوری پایین‌تر است. نرخ مشارکت اقتصادی کل کشور در سال گذشته 4 /39 درصد و نرخ بیکاری 4 /12 درصد بوده است.

مشابه ارزش افزوده تولیدی، سهم اشتغال‌زایی بخش‌های مختلف اقتصاد در کرمان با متوسط کشوری متفاوت است. در حالی که در کشور به طور میانگین 1 /50 درصد اشتغال مربوط به بخش خدمات است، 9 /31 درصد مربوط به بخش صنعت و تنها 18 درصد مربوط به بخش کشاورزی، نسبت اشتغال‌زایی بخش‌های مختلف برای استان کرمان به این ترتیب است: 6 /39 درصد (خدمات)، 1 /34 درصد (کشاورزی) و 3 /26 درصد (صنعت).

علاوه بر نرخ بیکاری، وضعیت نرخ تورم نیز در استان کرمان معمولاً بهتر از متوسط کشوری بوده است. کرمانی‌ها در تمام دهه 1390 نرخ تورم سالانه‌ای کمتر از متوسط کشوری داشته‌اند و از سال 1394 تورم در این استان تک‌رقمی شده است. در این سال، در حالی که نرخ تورم سالانه ایران (بر اساس گزارش مرکز آمار ایران) 3 /11 درصد بود، در استان کرمان تورم 2 /8‌درصدی به ثبت رسیده است. روند کاهشی نرخ تورم در سال گذشته نیز ادامه داشت و در پایان سال 1395 نرخ تورم میانگین در این استان به رقم جالب توجه 9 /4 درصد رسید. این در حالی بود که نرخ تورم میانگین کشوری در این زمان روی رقم 8 /6 درصد تثبیت شده بود (نمودار 5).

زیرساخت‌های حمل‌ونقل

چنان که گفته شد، استان کرمان با سهمی 2 /11درصدی پهناورترین استان ایران است؛ بنابراین دسترسی به راه‌های مواصلاتی و زیرساخت‌های حمل‌ونقل برای آن اهمیت بسیاری دارد. این استان همچنین به عنوان یکی از راه‌های اتصال مناطق مرکزی کشور به مناطق جنوبی و واسطه دسترسی آنها به آب‌های آزاد جنوب کشور به حساب می‌آید.

در پایان سال 1395، استان کرمان در مجموع 56 کیلومتر آزادراه (معادل 33 /2 درصد کل آزادراه‌های کشور)، 1876 کیلومتر بزرگراه (1 /12 درصد کل بزرگراه‌های کشور)، 1553 کیلومتر راه اصلی (5 /6 درصد کل راه‌های اصلی کشور)، 2751 کیلومتر راه فرعی (3 /6 درصد کل راه‌های فرعی کشور) و ۱۰۳۸۱۳ کیلومتر راه روستایی (1 /6 درصد کل راه‌های روستایی کشور) داشته -که البته تنها 6285 کیلومتر آن آسفالته بوده است. در مجموع 6 /6 درصد از شبکه راه‌های کشور در استان کرمان قرار دارد که این استان را در رده چهارمین استان دارای گسترده‌ترین شبکه راه کشور قرار می‌دهد. جالب آنکه دو استان از سه استانی که شبکه راهی گسترده‌تر از کرمان دارند، جزو همسایگان این استان هستند: سیستان و بلوچستان (در رتبه اول کشوری) و فارس (در رتبه دوم کشوری). استان کرمان البته 685 کیلومتر خط آهن با 13 ایستگاه راه‌آهن نیز دارد. همچنین پنج فرودگاه در این استان وجود دارد که شامل فرودگاه‌های کرمان، سیرجان، بم، جیرفت و رفسنجان است. فرودگاه شهر کرمان به عنوان فعال‌ترین فرودگاه این استان سال گذشته با نشست و برخاست 4869 سورتی پرواز مسافری، دوازدهمین فرودگاه فعال کشور بوده و 812 هزار و 678 مسافر را پذیرش یا اعزام کرده است. 

پی‌نوشت‌: 

1-  سال 1393 آخرین سالی است که اطلاعات مربوط به حساب‌های منطقه‌ای آن در سایت مرکز آمار ایران در اختیار قرار دارد.