بررسی بازار آبمیوه ایران در گفت‌وگو با دبیر انجمن آبمیوه و کنسانتره
بلای جان صنعت آبمیوه
دبیر انجمن آبمیوه و کنسانتره می‌گوید: تجار ترکیه با استفاده از تعرفه ترجیحی ناشی از حضور در اتحادیه اروپا در صادرات آبمیوه از ما پیشی گرفته‌اند و توانستند محصولات خود را با قیمت مناسبی روانه بازار کنند و سود خوبی از بازار کسب کنند. داشتن روابط بین‌المللی مناسب و حضور در انجمن‌ها و گروه‌های مختلف بین‌المللی می‌تواند عواید زیادی نصیب کشور کند.
آبمیوه صنعتی با تنوع بالا و پرمشتری در کشورهای توسعه‌یافته است. محصولی که جزو منابع صادراتی تجدیدپذیر محسوب می‌شود و احیاکننده بخش کشاورزی است. به این مفهوم که محصولات سالم کشاورزی و باغی که برای خریدوفروش در بازار مناسب نیستند می‌توانند راهی این بازار شده، و موجبات سودآوری برای کشاورزان و جلوگیری از هرز منابع را فراهم آورند. اما این صنعت در کشور ما چه جایگاهی دارد و با چه مشکلاتی دست‌وپنجه نرم می‌کند؟ ولی‌الله داوودآبادی، دبیر انجمن آبمیوه و کنسانتره ایران معتقد است این صنعت در کشور ما دچار رکود شده و میان توانایی تولید حقیقی این بخش با میزان تولید فعلی آن شکاف گسترده‌ای وجود دارد. داوودآبادی می‌گوید عمده مشکلات این صنعت به تامین مواد اولیه باز می‌گردد. اما او به هزینه بالای تولید آبمیوه در ایران هم اشاره می‌کند. مشکلی که سبب شده این صنعت هم در بازار داخلی با کمبود تقاضا مواجه شود و هم نتواند در بازار جهانی در کنار رقبا عرض‌اندام کند. او معتقد است نوسانات عرضه‌کنندگان مواد اولیه داخلی و هزینه‌های مختلف توانایی برنامه‌ریزی را از تولیدکنندگان سلب کرده است. او معتقد است صنعت آبمیوه در ایران پتانسیل بالایی دارد که در سایه بی‌توجهی مسوولان در حال از دست رفتن است. مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.
♦♦♦
صنعت نوشیدنی یکی از صنایع فعال در ایران است. به‌عنوان اولین سوال میزان مصرف آبمیوه در ایران چقدر است و این میزان چه تفاوتی با دیگر کشورها دارد؟
مصرف آبمیوه در دنیا به‌خصوص کشورهای پیشرفته چون سبقه طولانی دارد در سطح بالایی است اما میزان مصرف این محصول در کشور ما با داشتن فرهنگ تازه‌خوری در این زمینه فاصله زیادی با مقدار جهانی آن دارد. در کشورهای پیشرفته وجود آبمیوه سر میز صبحانه یک امر معمول است در حالی که مصرف این ماده غذایی در کشور ما هنوز جای اصلی خود را پیدا نکرده است. در کشورهای پیشرفته مصرف سرانه آبمیوه چیزی در حدود 45 لیتر در سال است اما میزان سرانه مصرف آبمیوه در ایران تنها 10 لیتر در سال برآورد شده است. البته باید اعتراف کنیم که فرهنگ نقش بسزایی در عادات و رژیم‌های غذایی مردم یک سرزمین دارد. در کشورهای اروپایی و آمریکایی، مصرف آبمیوه یکی از عادات خوراکی آنها محسوب شده و سر میز صبحانه و همچنین پذیرایی از مهمان، از این محصولات استفاده می‌کنند. اما در ایران چنین نیست. مردم این سرزمین بیشتر به مصرف تازه‌خوری میوه عادت کرده‌اند و اگر به‌عنوان مثال، برای پذیرایی میوه نداشته باشند، کمتر از آب آن استفاده می‌کنند. به عبارتی نمی‌توانند پذیرایی را بدون میوه، کامل تلقی کنند. همین عاملی است که سبب می‌شود سرانه مصرف آبمیوه در ایران در مقایسه با دیگر کشورها پایین باشد.
اما این در حالی است که در برنامه‌های توسعه به بهبود تغذیه افراد و اضافه شدن این اقلام به سبد غذایی افراد تاکید شده است. چه اقداماتی برای افزایش مصرف آبمیوه در کشور انجام شده است؟
ببینید به نظر من بخشی از کم بودن میزان مصرف آبمیوه در کشور ما به مسائل فرهنگی باز می‌گردد. به همین دلیل من معتقدم انجمن‌ها و نهادهای مرتبط باید برای مصرف بیشتر آبمیوه فرهنگ‌سازی کنند. به نظر من سازمان‌های مختلف باید دست در دست هم دهند تا مصرف این ماده ارزشمند در سبد غذایی مردم افزایش یابد. افزایش مصرف آبمیوه به سلامت جامعه و پیشگیری از امراض کمک شایانی می‌کند. سازمان‌های مختلف مانند جهاد کشاورزی و وزارت بهداشت و درمان، باید با یکدیگر در گسترش فرهنگ مصرف این ماده غذایی تلاش کنند. در انجمن صنایع آبمیوه هم ما به دنبال ارائه طرح‌هایی برای افزایش مصرف سرانه آبمیوه در کشور هستیم. انجام تبلیغات در این راستا، هم موجب بهبود سلامت کلی در جامعه می‌شود و هم زمینه‌ساز افزایش اشتغال و درآمد جوانان کشور خواهد شد.
آبمیوه از جمله مواد غذایی است که افزایش مصرف آن هم به افزایش سطح سلامت جامعه کمک می‌کند و هم صنعتی اشتغال‌زاست. به خصوص که ایران کشوری است که تولید مرکبات در آن بالاست. اما چرا صنعت آبمیوه و نوشیدنی‌ها کمتر خبرساز می‌شود. آیا این موضوع می‌تواند دلیلی باشد برای اینکه صنعت آبمیوه بدون مشکل روزگار را سپری می‌کند؟
به‌طور کلی در صنعت آبمیوه ما با حواشی کمی روبه‌رو هستیم به همین دلیل است که اخبار در مورد این صنایع کمتر رسانه‌ای می‌شود. انجمن آبمیوه نقش بسیار پررنگی در انواع گردهمایی‌ها و تشکل‌ها دارد. فرهنگ حاکم بر انجمن آبمیوه و کنسانتره حل مشکلات در درون سیستم است که این امر با توجه به عضویت برندهای معتبر کشور در انجمن کاملاً محقق شده است. همه مسائل اینجا مطرح و در حضور برندها حل‌وفصل می‌شود. اما باید بگویم در این صنعت خبرها و مشکلات زیادی وجود دارد اما شاید کمتر در رسانه‌ها منتشر شود و مانند دیگر صنایع مهم جلوه نکند. همین یکی از دلایل مظلومیت کسب‌وکاری است که ما با آن روزگار می‌گذرانیم. به هر حال هر صنعتی مشقات خاص خود را دارد اما صنعت آبمیوه به دلیل ارتباط تنگاتنگ با میزان تولید میوه، با نوسانات زیادی همراه بوده. کشاورزی نه‌تنها در ایران بلکه در تمام جهان با شرایط جوی و اقلیمی بالا و پایین می‌شود. اکنون هم که موضوع بحران آب و کمبود آن در برخی مناطق و باغ‌ها به میان آمده، بیم آن می‌رود که در آینده تولید میوه در ایران با چالش‌های زیادی همراه باشد و به تبع آن، صنعت آبمیوه هم درگیر خواهد شد. مشکل دیگر، کمبود نقدینگی است. در حال حاضر این صنعت از رکود رنج می‌برد و وام‌های بانکی می‌تواند کمک‌کننده باشد. اما طبق معمول قوانین و بوروکراسی‌های طول و دراز، موانعی است که پروسه را به تعویق می‌اندازد. اما در صنعت آبمیوه به تعویق افتادن دریافت تسهیلات بانکی به معنای از دست دادن فصل خرید میوه است. مثلاً کارخانه تولید آب آلبالویی را تصور کنید که در زمان فصل برداشت این محصول نقدینگی لازم را نداشته باشد! اگر بانک در چنین زمانی به داد تولیدکننده نرسد، دست او از بازار کوتاه خواهد ماند. البته اینها مشکلاتی است که در بیرون از صنعت وجود دارد. متاسفانه داخل صنعت هم مسائل آزاردهنده دیگری هستند. در چند سال اخیر تعداد کارخانه‌ها بیش از اندازه شده و گویا قبل از صدور موافقت اصولی، هیچ حساب‌وکتابی برای تولید نشده است.
به نظر شما چه مشکلاتی در این صنعت وجود دارد؟
چندی پیش جلسه‌ای با موضوع صادرات محصولات صنایع تبدیلی کنسانتره و آبمیوه برگزار و مهم‌ترین مشکلات صنعت آبمیوه در چند بخش کلی دسته‌بندی شد. یکی از مهم‌ترین مشکلات کاهش تولید به‌علت مشکلات جانبی است. منظور از این مشکلات، مشکلاتی نظیر عوارض جانبی آب‌وهوا بر عرضه مواد اولیه این صنعت است. مثل آفت‌زدگی باغات، یا سرمازدگی و از بین رفتن حجم زیادی از محصولات که به موجب آن مواد اولیه زیادی از چرخه تولید محصولات کنسانتره و آبمیوه خارج می‌شود. مثلاً کمبود پرتقال صنعتی یکی از مشکلات ماست. لازم است بدانید هر نوع پرتقالی مناسب تولید آبمیوه و کنسانتره نیست. پرتقال صنعتی یا پرتقال شهسواری نوعی پرتقال در سایز کوچک و پرآب است. امروزه در اکثر باغات گونه‌های دیگری از این محصول تولید می‌شود که کاربرد زیادی در این صنایع ندارند. قیمت این پرتقال نیز برای صنایع ما مناسب نیست. متاسفانه کاهش تولید این نوع پرتقال ما را درتامین ماده اولیه کنسانتره پرتقال دچار مشکل کرده است که تاثیرات نهایی آن در قیمت تمام‌شده و نهایتاً تقاضای این محصول نمایان می‌شود که نتیجه آن کاهش خرید محصولات است. مشکل دیگر که متاسفانه موجب کاهش کیفیت تولیدات ما شده است و می‌تواند تاثیر زیادی بر میزان صادرات ما داشته باشد واردات مواد اولیه تولید کنسانتره از چین است. در پی کاهش مواد اولیه تولید کنسانتره در داخل کشور، تولیدکنندگان دست به دامن واردات این مواد از چین شدند که کیفیت موردنظر را ندارد و موجب بی‌کیفیت شدن محصولات ما و زیر سوال رفتن برخی برندهای ما می‌شود. ضعف در سامانه حمل‌ونقل داخلی برای تحویل به‌موقع میوه هم مشکل دیگر است. شاید شما نیز در تلویزیون مشاهده کرده باشید که چگونه بسیاری از محصولات کشاورزی یا در حمل‌ونقل جاده‌ای یا در صف کارخانجات از بین می‌روند. اگر بتوانیم برنامه‌ریزی صحیحی در این زمینه داشته باشیم و از حمل‌ونقل استاندارد با ابزارهای پیشرفته استفاده کنیم، میزان هدررفت و خراب شدن محصولات کمتر می‌شود. این مساله سبب صرفه‌جویی عظیمی در تولید آبمیوه و به‌خصوص محصولات کشاورزی و سایر صنایع وابسته خواهد شد. این امر بهره‌وری کلی منابع غذایی در کشور را تا حد قابل قبولی افزایش می‌دهد.
در کنار این موارد بالا بودن قیمت مواد اولیه نسبت به قیمت‌های جهانی هم مشکل دیگری است که همه صنایع و صنعت آبمیوه با آن مواجه‌اند. شما می‌دانید که وقتی ما بخواهیم در عرصه بین‌المللی رقابت کنیم در کنار برخورداری از کیفیت مطلوب، باید قیمت رقابتی هم داشته باشیم. یعنی قیمت محصول ما باید پایین باشد که بتوانیم با سایر محصولات خارجی رقابت کنیم و بازار جدید خارجی جذب کنیم. اما ما در این صنعت هم مانند دیگر صنایع با مشکل بالا بودن قیمت مواد اولیه مواجه‌ایم. قیمت مواد اولیه در کشور ما نسبت به سایر رقبا بالاتر است. بنابراین محصول تولیدی ما هم قیمت به مراتب بالاتری خواهد داشت. همین مساله سبب می‌شود ما نتوانیم در بازار رقابت بین‌المللی بمانیم. در نتیجه برای حل چنین مشکلی لازم است سیستمی در نظر گرفته شود تا با حفظ کیفیت محصولات تولیدی، هزینه تولید را کاهش دهد. پیش از این تاکید کردم، مثلاً اگر بتوان سیستمی را در نظر گرفت که میزان هدررفت میوه‌ها در جریان حمل‌ونقل کاهش پیدا کند، می‌توان هزینه تولید را هم کاهش داد.
افزایش هزینه‌ها سبب شده که ما بازارهای تجاری را از دست بدهیم؟
بله، مشکل بعدی که می‌خواستم عنوان کنم به همین موضوع برمی‌گشت. از طرفی تعرفه‌ها هم به از دست دادن بازارها دامن زده است. تجار ترکیه با استفاده از تعرفه ترجیحی ناشی از حضور در اتحادیه اروپا در صادرات این محصول از ما پیشی گرفته‌اند. داشتن روابط خارجی مناسب و حضور در انجمن‌ها و گروه‌های مختلف بین‌المللی می‌تواند عواید زیادی نصیب کشور کند. برای مثال برخی از رقبای ما در کشورهای اطراف ترکیه با حضور در اتحادیه اروپا و اخذ تعرفه ترجیحی صادرات توانستند محصولات خود را با قیمت مناسبی روانه بازار کنند و سود خوبی از بازار کسب کنند. بخش دیگری از مشکلات نیز به نوسانات تقاضای بازار برمی‌گردد. هر اقدامی که بر تورم و قدرت خرید مردم تاثیر بگذارد با کاهش تقاضای کل تقاضای این بخش را نیز کاهش می‌دهد. همچنین شرایط در بخش عرضه و مشکلاتی که بیان شد موجب شده برخی از همکاران ما حتی با ضرر به فعالیت تولیدی خود ادامه دهند. این امر هم انگیزه تولیدکنندگان فعلی را کاهش داده و هم ریسک حضور در این بازار را افزایش می‌دهد. تعطیلی این کارخانه‌ها زنجیره بزرگی از مشاغل را از بین می‌برد. علاوه بر بیکار شدن نیروی کار تولیدی، بازاریابان، رانندگان، فروشگاه‌ها و باغداران هر یک به اندازه سهمی که در تولید این محصولات دارند متضرر می‌شوند.
صنعت آبمیوه از جمله صنایعی است که بخش خصوصی در آن به‌شدت فعال است. راهکار شما برای افزایش جذب سرمایه بخش خصوصی چیست؟
با توجه به وضع موجود امکان جذب سرمایه بخش خصوصی در سطح پایینی ارزیابی می‌شود. بسیاری از تولیدی‌های ما حتی با 70 درصد توان خود نیز کار نمی‌کنند. از طرفی سود وام‌های بانکی بالاست. ترکیب ریسک موجود در بازار با نرخ بهره بالای وام‌های بانکی، امکان ورود سرمایه‌گذاران را تا حد زیادی کاهش خواهد داد. اگر کسی بخواهد تحت این شرایط وارد بازار شود باید دارای پول کافی، مدیریت و دانش بالا، نیروهای کار خوب و زبده، دستگاه‌های به‌روز و مجهز باشد. علاوه بر این منطقه خوب جغرافیایی و دسترسی به محصولات کشاورزی باکیفیت نیز در تحقق این امر بسیار مهم‌اند.
نقش صنعت آبمیوه در افزایش صادرات و کمک به صنعت کشاورزی چیست؟
زمانی ما تولید کنسانتره خوبی داشتیم. ما حتی تا حد زیادی ضایعات کشاورزی را کاهش داده بودیم. برای مثال سیب‌هایی که روی زمین می‌ریزند بعد از مدتی در خاک نفوذ کرده و به درخت آسیب جدی وارد می‌کنند. این سیب‌ها در روزهای اول خود کاملاً سالم و قابل استفاده‌اند، ما آنها را خریداری کرده و ضمن کمک به کشاورز در محافظت از درخت و زمین خود، با تبدیل این مواد به کنسانتره حتی وارد عرصه صادرات نیز شدیم. اما متاسفانه در حال حاضر قیمت همین مواد اولیه در کشور به‌حدی بالا رفته که ما دیگر توان تولید و صادرات با این قیمت را نداریم.
آیا در صنعت شما قاچاق هم وجود دارد؟
بله، وجود دارد و متاسفانه باید بگویم که حجم آن زیاد هم هست. برای مثال در فروشگاه‌ها و سوپرمارکت‌ها انواع آبمیوه‌های گوناگون با برندهای مختلف قابل مشاهده است. ما در این صنعت پیشرفت خوبی داشته‌ایم. اقلیم کشور ما دارای انواع میوه‌ها با طعم‌ها و تنوع بالا در بخش‌های مختلف کشور است. این امر امکان تولید انواع آبمیوه‌ها و کنسانتره را فراهم می‌کند. به‌‌رغم تلاش‌های گسترده انجمن، که حتی در نبود میوه‌های استوایی ما کنسانتره آن را وارد کردیم اما متاسفانه انواع آبمیوه‌ها در کشور مشاهده می‌شود. از دولت تقاضا دارم راهی برای جلوگیری از حجم بالای قاچاق این محصول، و حمایت از تولید داخلی پیدا کند.
در حالت کلی اگر بخواهید نمایی از وضعیت صنعت آبمیوه ترسیم کنید، وضعیت این صنعت را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
اگر بخواهم یک توصیف کلی داشته باشم باید بگویم این صنعت در شرایط فعلی به دلیل مشکلات مختلفی که عنوان کردم از توان بالقوه خود فاصله زیادی گرفته است. ما بیش از 130 هزار تن ظرفیت تولید داریم اما به دلایلی که گفته شد، نمی‌توان از تمام ظرفیت استفاده کرد. بسیاری از کارخانه‌ها در حد 70 و 80 درصد هم نمی‌توانند کار کنند. بسیاری از صنایع خرد از این صنعت خارج شدند و برخی نیز با ضرر در حال ادامه کار خود هستند. نسبت به سال 1394 ما 25 درصد به لحاظ حجمی و 4 /22 درصد به لحاظ ارزشی کاهش در این بخش از تولیدات داشته‌ایم. بسیاری از کارخانه‌ها هم به خاطر کمبود میوه تعطیل شدند. واردات میوه اگر ممنوع نباشد، تجارت آن برای آبگیری توجیه اقتصادی ندارد. بنابراین فقط از میوه‌های داخلی استفاده می‌شود.
تحریم‌ها صنایع بسیاری را در کشور با مشکل مواجه کرد. آیا صنعت آبمیوه هم از تحریم‌ها تاثیر گرفت؟
بله، در شرایط تحریم ما بسیاری از مشتریان خود را از دست دادیم. پیدا کردن دوباره مشتری و کسب اعتبار در بازار جهانی کار آسانی نیست. با میزان تولید فعلی و قیمت حاضر تنها قادر به صادرات به عراق و افغانستان هستیم. امید داریم با کاهش مشکلات در تامین مواد اولیه و با تعدیل مناسب قیمت به بازارهایی با کیفیت جهانی برسیم. علاوه بر این ما مشکل دیگری هم در مبادلات مالی داریم. ارز صنعت ما یورو است. ما باید ابتدا دلار را با صرف هزینه در صرافی‌ها به درهم تبدیل کنیم و سپس درهم را به یورو. این یعنی هزینه ما در صرافی دو‌بار انجام می‌شود. چرا نباید بتوانیم با بانک‌های بین‌المللی آزادانه کار کنیم؟ به نظر من داشتن روابط خوب خارجی کمک شایانی در یافتن بازارهای هدف و کاهش هزینه‌های مبادلاتی ما خواهد کرد که اثر آن کاهش هزینه‌های تولید و نهایتاً قیمت نهایی محصول است.
