عمر نشریات دوران پهلوی چقدر بود؟
رونق نشریات اقتصادی در عصر رضاخان
مطبوعات آینه تمام‌نمای سیاست‌های روزند. مطبوعات ایرانی، در طول حیات خود فراز و نشیب بسیار دیده‌اند، از تیغ سانسور تا دستگاه خمیر کاغذ، توقیف، ارعاب و دستگیری روزنامه‌نگاران. اما همچنان به حیات خویش ادامه داده‌اند.
مطبوعات آینه تمام‌نمای سیاست‌های روزند. مطبوعات ایرانی، در طول حیات خود فراز و نشیب بسیار دیده‌اند، از تیغ سانسور تا دستگاه خمیر کاغذ، توقیف، ارعاب و دستگیری روزنامه‌نگاران. اما همچنان به حیات خویش ادامه داده‌اند. مطبوعات اقتصادی در این میان از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند، این مطبوعات شاید عمری به در‌ازای مشروطه دارند، چرا که در اغلب مطبوعات مشروطه، درج مقالات اقتصادی و تجاری، مبین توجه نویسندگان و روشنفکران به مقوله تجارت است.
اولین مطبوعات اقتصادی چند سال پس از مشروطه به منصه ظهور رسیدند. از پیشگامان این عرصه می‌توان مجله «اقتصاد ایران» و «فلاحت و تجارت» و پس از آن مجله «علوم مالیه و اقتصاد» را نام برد. دوره رضاشاه، دوره رشد کمی و کیفی مطبوعات اقتصادی بود. از میان مطبوعات این دوره می‌توان به «عصر حدید»، «اتاق تجارت»، «قلم آزاد»، «احصائیه محصولات فلاحتی ایران»، «مجله گمرکات ایران»، «اتاق تجارت ایران و آلمان»، «نامه بازرگان» و «نامه راه» اشاره کرد. عصر رضاشاه، عصری سراسر تضاد و تناقض است. مورخان، محققان علوم سیاسی و سایر پژوهشگران، دورنمایی متفاوت و گاه حتی متناقض از عصر 20ساله رضاشاه ارائه داده‌اند. برخی او را سرباز وطن‌پرستی می‌دانند که مردمش را از خواب رویایی شکوه و عظمت ایران باستان بیدار کرد و آنها را به سده‌ای نوین رهنمون شد و بعضی دیگر او را پادشاهی می‌دانند که در سراسر سال‌های پادشاهی‌اش کشور خود را دوشید. برخی او را معمار ایران نوین می‌دانند و بعضی خائن به ایران و ملت.
تجارت دوره رضاشاه نیز از این تناقض و تضاد در برداشت‌ها مستثنی نیست. همایون کاتوزیان به‌رغم تایید برخی پیشرفت‌ها در دوره رضاشاه، در مجموع کارنامه اقتصادی او را چندان مثبت ارزیابی نمی‌کند. او معتقد است دستاوردهای اقتصادی رضاشاه جملگی از محل درآمدهای نفتی بود. از نظر جان فوران، دهه 1310 خورشیدی دوره کلیدی گذار از توسعه وابسته ماقبل سرمایه‌داری عهد قاجار به توسعه وابسته سرمایه‌داری بعد از جنگ جهانی دوم است. اما بر خلاف این دو، نیکی کدی معتقد است در این دوره، جهشی در مسیر رشد اقتصادی صورت گرفت و آپتن می‌نویسد توسعه سریع و گسترده بود.
این تضاد در تاسیس اتاق تجارت نیز به چشم می‌خورد. در این دوره صنایع تولیدی رشد کرد، تعداد کارخانه‌ها افزایش یافت، با این حال تجارت خارجی و عرصه‌های مهمی از تجارت داخلی در انحصار دولت قرار گرفت و به‌رغم تاسیس اتاق تجارت، تاجران از بخش وسیعی از فعالیت‌های اقتصادی محروم شدند. به نظر می‌رسد گسترش مطبوعات اقتصادی، با وجود سکوت حاکم بر مطبوعات عصر، در راستای تلاش رضاشاه برای رسیدن به جامعه‌ای مدرن و ایجاد ساختار اقتصاد نوین و توسعه تجارت بوده باشد.
در این مقاله به بررسی و نقد جایگاه مطبوعات تجاری دوره پهلوی اول خواهیم پرداخت و برخی از مهم‌ترین‌های آنها را معرفی خواهیم کرد. پرسش این است که آیا افزایش تعداد مطبوعات تجاری، منافی سکوت در مطبوعات عصر رضاشاهی است یا روی دیگری از همان سکه است؟
فلاحت و تجارت
مجله فلاحت و تجارت، از قدیمی‌ترین مطبوعات تجاری ایران، از انتشارات اداره کل فلاحت و تجارت بوده، و در اول فروردین 1297 به مدیرمسوولی و سردبیری ملک‌الشعرای بهار در تهران تاسیس شد. روی جلد این مجله نوشته است: «مجله‌ای است علمی و عملی محتوی مقالات اقتصادی و معلومات راجع به امور مربوط به فلاحت، تجارت، صنایع، جنگل‌ها، آب‌ها، معادن، راه‌ها، پل‌ها و غیره که از طرف اداره کل فلاحت و تجارت منتشر می‌شود.»
سرمقاله شماره اول این مجله با عنوان «طلیعه بهار» به قلم ملک‌الشعرای بهار است. در این سرمقاله آمده است: «ایران باید از راه سعی و عمل از روی زراعت و استخراج معادن نباتی و جمادی آباد شود، رب‌النوع فلاحت، فصل دل‌فریب بهار، از طرف خداوند رحیم، به دهقانان و کشاورزان سرزمین ما بشارت می‌دهد، به آنها می‌گوید کار کنید و رنج برید، زیرا این سرمایه است که هرگز کم نخواهد شد... مجله فلاحت و تجارت یک‌طرفه داوری و خجسته دستوری است که می‌خواهد آداب فلاحت یعنی تنها سرمایه و وسیله رستگاری ملت ایران را به آنان یادداشت کرده و بیاموزاند این اولین قدم است. خیلی نقایص داریم ولی باید اول به فکر نقایص خود افتاد، سپس به زبان آورده، برای بار سوم آن را به موقع عمل و کار درآوریم.»
مجله مذکور، از مجلات مفید در زمینه صادرات و واردات بوده و در هر شماره، صفحاتی را به این مقوله اختصاص می‌داده است. مجله پس از سه سال انتشار تعطیل شده و مجدداً در مهرماه 1305 به مدیریت مشفق کاظمی آغاز به کار کرده است. در دوره نخست، مدیریت مجله بر عهده سعید نفیسی بود که طی سال‌های 1297 تا 1300 ریاست اداره فلاحت را بر عهده داشت.
اقتصاد ایران
روزنامه اقتصاد ایران در تهران به صاحب امتیازی و مدیرمسوولی مستشارالممالک و سردبیری میرزا حسن ناجی تاسیس و شماره اول آن در ربیع‌الاول 1338 قمری و به صورت هفتگی منتشر می‌شد. این مجله پس از انتشار 28 شماره، توقیف و مجدداً منتشر شده است. روزنامه اختر مسعود در 15 سرطان 1299 مطابق شوال 1338 درباره طلوع مجدد آن تحت عنوان «طلوع ثانوی» می‌نویسد: «جریده اقتصاد ایران که چندی بود توقیف و به علت حق‌گویی دوچار تعطیل شده بود، اینک مجدداً در افق مطبوعات مرکز طلوع کرده است.»
عصر حدید
عصر حدید یا «راهنمای تجارتی ایران» اولین ارگان اتاق تجارت بود که به مدیر مسوولی فرخ‌دین پارسا بین سال‌های 1306 تا 1309 انتشار می‌یافت. در نشریه مذکور، مشروح مذاکرات اعضای اتاق، تصمیم‌گیری‌ها، مصوبات و بسیاری دیگر از مطالب مربوط به اتاق تجارت در دوره سه‌ساله 1306 تا 1308 به چاپ رسیده است. پارسا در آبان سال 1308 از سمت خود در مجله کناره‌گیری کرد و مجله اتاق تجارت متولد شد. در این سال، پارسا از اداره مجله کناره گرفت و در اولین شماره مجله عصر حدید که به صورت مستقل به چاپ رسید، درباره علت کناره‌گیری خود چنین نوشت: «موقع تصمیم به انتشار عصر حدید، بعضی از آقایان منورالفکر اتاق تجارت تهران پیشنهاد کردند که این مجله خود را ارگان رسمی اتاق تجارت قرار دهد و در مقابل آنها هم کمک‌هایی از حیث تکثیر انتشار به این مجله بکنند. این وعده البته برای تجدید حیات یک مجله مغتنم و قابل قبول بود و این اداره هم به قبول آن تن در داد، ولی متاسفانه باید اذعان شود که نه‌تنها از طرف اتاق تجارت تهران ایفای به عهد نشد، بلکه آزادی کارکنان این اداره هم سلب شد، زیرا در هر موضوعی کارکنان این اداره
بایستی تابع و مدافع نظریات بی‌فلسفه اتاق تجارت تهران واقع شوند.» بنابراین در اول مرداد 1308 استعفای خود را تقدیم کرد.
عصر حدید پس از مستقل شدن از اتاق تجارت، خود را طرفدار فلاحت و صنعت و روی جلد جدید، خود را «ارگان رسمی مجمع توسعه صنعتی و فلاحتی ایران» معرفی کرده است. مندرجات این مجله شامل مقالات اقتصادی، صنعتی، فلاحتی و اجتماعی است و مقالاتی راجع به تلویزیون، پرورش گوساله و تربیت کرم ابریشم در آن به چاپ رسیده است.
تجارت
مجله تجارت به صاحب امتیازی و مدیرمسوولی آقای دکتر اسلامی در آبان 1306 در تهران آغاز به کار کرد. روی جلد این مجله که به صورت ماهنامه منتشر می‌شد نوشته بود: «مجله تجارت حامی تجارت و اقتصاد ملی؛ طرفدار اجناس وطنی و ازدیاد صادرات و پشتیبان صنایع ایران و رهنمای واردکنندگان کارخانجات است».
هدف از تاسیس مجله تجارت، اصلاح طرق تجارت و صنعت و نشان دادن طریقه استفاده از دو منبع فوق است. در سرمقاله اولین شماره مجله به قلم دکتر اسلامی آمده است: «انقلاب‌ها و تغییراتی که در دنیا روی می‌دهد در اثر افکار بزرگان جامعه است که به جامعه تقدیم و به میزان لیاقت صاحبان افکار و جامعه در میان توده به تندی یا کندی به موقع عمل گذاشته می‌شود... میدانی را که ما امروزه خالی دیده و وارد آن می‌شویم، میدان تجارت و اقتصاد است که یک میدان فقیر و بی‌بهره و در عین حال پرزحمت و خطرناک؛ و در صورت فتح بی‌اجر و در صورت مغلوبیت از میان می‌رویم... نتیجه زحمات خودمان را که عبارت از اصلاح تجارت، صنعت، اقتصاد و نشان دادن میلیاردها لیره و گنج‌های عظیم باشد، تقدیم جامعه خواهم کرد.»
دکتر اسلامی از آگاهان امور تجارت بوده و حتی به نوشته خودش در یکی از شماره‌های مجله، هنگامی که عهدهدار نشر مجله بوده، نمایندگی سه هزار تجارتخانه و شرکت‌های مهم در ممالک اروپا و آمریکا و آسیا را داشته، لذا به خوبی از جریانات امور اقتصادی و تجاری مطلع بوده است.
مجله اتاق تجارت
اتاق تجارت تهران در مهرماه 1305 خورشیدی توسط عده‌ای از تجار حامی رضاشاه افتتاح شد، ریاست اتاق را حاج‌حسین آقا مهدوی‌امین‌الضرب عهدهدار بود و هیات نمایندگان آن شامل حاج‌میرزا ابوطالب‌اسلامیه، میرزا عبدالحسین نیکپور، فقیه التجار، آقا میرزا محمدعلی محلوجی و آقا شیخ حسین‌حریری بود.
مجله اتاق تجارت از معدود نشریاتی است که در اوان سلسله پهلوی آغاز به کار کرد و تا امروز با وجود تغییر نام‌های پیاپی، همچنان به حیات خود ادامه می‌دهد.
نخستین شماره مجله اتاق تجارت در آبان‌ماه 1308 خورشیدی منتشر شد، این مجله که ارگان رسمی اتاق تجارت بود، به دو زبان فارسی و فرانسه منتشر می‌شد و در ابتدا به صورت ماهنامه، در پانزدهم هر ماه به چاپ می‌رسید و مدیرمسوولی آن را عباس مسعودی مدیر‌مسوول روزنامه اطلاعات بر عهده داشت. اداره روزنامه نیز در خیابان لاله‌زار کوچه برلن واقع بود.
مجله به چهار بخش اصلی تقسیم می‌شد: بخش نخست آگهی‌های تجاری و تبلیغات کالاها و محصولات متنوع؛ بخش دوم مشروح مذاکرات جلسات اتاق در ماه پیش از انتشار مجله؛ بخش سوم اخبار مربوط به اتاق‌های تهران و شهرستان‌ها و اخبار تجاری داخل و خارج از کشور؛ و بخش آخر اطلاعات تجاری مفید در جهت ارتقای دانش تجار و بازرگانان.
مجله اتاق تجارت با چاپ مقالات و گزارش‌های متعدد و مفصل، آخرین اطلاعات و دستاوردهای جدید در زمینه کاشت، برداشت، نگهداری و بسته‌بندی کالا را به اطلاع تجار می‌رساند. نویسنده این مقالات و گزارش‌ها تجاری بودند که در نقاط مختلف ایران و یا خارج از کشور زندگی می‌کردند، مجله این فرصت را به تمامی تجار و صاحب نظران مسائل تجاری و یا علاقه‌مند به موضوعات اقتصادی داده بود تا تجربیات و دانش خود را در اختیار دیگران قرار دهند و اگر پیشنهادی در زمینه بهبود اوضاع تجاری دارند از این طریق به گوش مسوولان برسانند. با بررسی دقیق این نوع مقالات و گزارش‌ها به نظر می‌رسد که اکثریت جامعه تجار فاقد هرگونه نگرش صحیح نسبت به مقوله تجارت بوده، در عالم بی‌خبری هنوز در عصر تجارت حجره‌ای به سر می‌بردند. در حالی که دنیای تجارت هر روز تغییر می‌کرد و رقابت برای ماندن در بازارهای جهانی هر روز سخت‌تر از قبل می‌شد و امکان ماندن فقط و فقط به کیفیت مطلوب و محصول برتر بستگی داشت، تجار ایرانی بی‌تفاوت نسبت به آینده تنها به سود و منافع آنی خود ولو کم و کوتاه‌مدت می‌اندیشیدند.
بنا به مقتضیات زمان، رسالت مجله در نخستین سال‌های انتشار، گذر از تجارت سنتی به تجارت مدرن و آشنایی تجار و بازرگانان با تجارت روز دنیا و تلاش در جهت توسعه تجارت کشور بود.
در سرمقاله نخستین شماره این مجله آمده است: «ترقیات و سعادت حقیقی ملت و مملکت را تجارت آن مملکت تضمین می‌نماید، اساس و شالوده تشکیلات هر مملکت، ترقی و تعالی هر ملت، مستقیماً منوط و مربوط به تجارت است»، نویسنده در این مقاله اتاق تجارت را در ردیف پارلمان، مجلس سنا و هیات وزرا می‌داند و به توجه مخصوص رضاشاه به توسعه تجارت اشاره کرده و اذعان کرده است که اتاق تجارت «تاکنون در مقام شناساندن خود به عامه به طوری که لازم بوده است، برنیامده و موفق نشده است آقایان تجار را کاملاً واقف به اوضاع تجارت دنیا کرده، جنبش اساسی به اقتصاد مملکت بدهد» و گام برداشتن در راه توسعه تجارت را وظیفه تجار می‌داند.
نویسنده در انتهای مقاله تاسیس مجله را بزرگ‌ترین قدم در جهت پیشرفت نظریات اتاق تجارت می‌داند و یادآور می‌شود که از این پس اتاق تجارت خواهد توانست نظریات اصلاحی خود را به وسیله این مجله به اطلاع عموم تجار مملکت و عناصر اقتصادی و علاقه‌مندان به امور تجارت برساند. او می‌نویسد: «مجله اتاق تجارت یک راهنمایی برای تجار ایران که ناظر جریان و علاقه‌مند به این موسسه بوده و نمی‌توانسته‌اند از نظریه و تصمیمات اتاق تجارت استفاده کرده و در امور اقتصادی همه با هم تشریک مساعی کنند، واقع خواهد شد.»
صفحاتی از ابتدا و انتهای مجله به آگهی‌های تجاری اختصاص داشت، تبلیغات متنوعی که از کالاهای کوچکی همچون چراغ فشاری، ماشین تحریر فارسی، کفش‌های کارخانه باتا، قلم و خودنویس، شمع اتومبیل، حشره‌کش، سیگار، چای، واکس، کنیاک، خمیردندان، انواع دارو و روغن زیتون تا معرفی کتاب‌های تازه‌انتشار‌یافته، تجارتخانه‌های بزرگ، آژانس‌های مسافرتی و نمایشگاه‌های تجاری داخلی و خارجی را شامل می‌شد.
در هر شماره، مشروح مذاکرات جلسات اتاق تهران در ماه گذشته به چاپ می‌رسید و پیشنهادها و نظرات بازرگانان به دولت نیز درج می‌شد، در برخی از این جلسات وزیر تجارت و فلاحت نیز حضور داشت که در این مواقع ریاست عالیه جلسه با شخص وزیر بود. در 24 مهرماه 1308 خورشیدی، اولین جلسه سال چهارم اتاق تجارت تحت ریاست عالیه سرتیپ بوذرجمهر وزیر فلاحت و تجارت و فواید عامه و آقای بیات معاون وزارتخانه و آقای وثیقی و بیست و پنج نفر از اعضا تشکیل و گزارش عملکرد سه‌سالانه اتاق ارائه شد.
علاوه بر اخبار اتاق تهران، خلاصه جریانات امور مربوط به اتاق‌های شهرستان‌ها نیز در مجله به چاپ می‌رسید. بخشی از مجله نیز به چاپ نظامنامه اخذ گمرکات و تعرفه‌های گمرکی اختصاص داشت.
بخش دیگر مجله تحت عنوان «اطلاعات تجارتی» در جهت ارتقای دانش بازرگانان، به مساله تجارت جهانی و توسعه صادرات و واردات کشور اختصاص داشت و به معرفی بازارهای مناسب کالاهای ایرانی می‌پرداخت. به طور مثال وزارت فلاحت و تجارت در مقاله‌ای تحت عنوان «بعضی اشیای ایران در آمریکا خریدار دارد» یادآور شده است بسیاری از اشیای کوچک ایرانی که چندان هم گران‌قیمت نباشند، از قبیل ظروف کاشی و صنایع دستی، دانه‌های عقیق و تسبیح، فیروزه کنده‌کاری‌شده از برنج و نقره و... و همچنین خاتم و منبت در آمریکا بازار خوبی دارد و به تشویق بازرگانان در امر توسعه صادرات کالای ایرانی پرداخته است.
مجله در راستای توسعه صادرات و واردات، تسهیلاتی جهت آشنایی تجار ایرانی با بازرگانان و تجارتخانه‌های خارجی ارائه می‌داد و در ستونی به نام «ستون شناسایی»، نام تاجر و تجارتخانه، آدرس و کالای مورد نظر بازرگانان داخلی و خارجی را در ستون‌های جداگانه با عنوان «تجار داخله» و «تجار خارجی» به چاپ می‌رساند. به طور مثال در یکی از ستون‌های مربوط به تجار داخله آمده است: «فروشنده و خریدار کتیرا، تجارتخانه برخورداری، سرای حاج زمان- تهران، در این تجارتخانه کتیرای نمره شده باب اروپا به فروش می‌رسد و همچنین کتیرای اعلا که حداقل صدی سی نمره یک داشته باشد خریداری می‌شود.»
از آنجایی که مجله به دو زبان فارسی و فرانسوی منتشر می‌شد، بسیاری از بازرگانان اروپایی نیز که خواهان گسترش روابط تجاری با ایران بودند، به اشتراک مجله درآمده و آگهی‌های خود را به دفتر مجله ارسال می‌داشتند.
بعد از گذشت چند سال از تاسیس اتاق تجارت، (از حدود سال‌های 1311) شاهد مقالات و گزارش‌هایی هستیم که از جنبه علمی و تخصصی‌تر به تجارت نگاه می‌کردند. این مقالات سعی در آشنا کردن تجار با مبانی و اصول اقتصاد و تجارت مدرن داشتند و عموماً یا توسط تحصیل‌کردگان ایرانی در رشته‌های مرتبط با تجارت نوشته شده بود و یا از جراید خارجی ترجمه می‌شد. اگر در روزهای آغازین تشکیل اتاق تجارت اعضا در تلاش بودند تجار را با ابتدایی‌ترین مسائل دنیای تجارت مدرن آشنا کنند، بعد از حدود شش سال در پی تطبیق و هماهنگی تجارت ایران با استانداردها و معیارهای جهانی بودند. مقاله «تجارت» به قلم ابوالقاسم حداد دیپلمه عالی در بانک و تجارت که از تجار عضو در اتاق تجارت لندن نیز بود، سعی در ارائه تعریفی جامع از اصطلاح تجارت دارد یا مقاله «اهمیت اطلاعات در تجارت» نوشته یحیی راستا تاجر اصفهانی به اهمیت نقش مطبوعات در بالا بردن اطلاعات تجار پرداخته و به تشویق تجار برای مطالعه جراید تخصصی تجارت و جراید عمومی برای آگاه شدن از اوضاع تجاری دنیا پرداخته است.
از آنجایی که مطبوعات آینه تمام‌نمای وقایع و سیاست‌های دولتی هستند، از همین رو، مجله اتاق تجارت نیز از سایه دیکتاتوری رو به رشد رضاشاه، در امان نماند. مشروح مذاکرات اعضای اتاق که زمانی نسبتاً کامل در مجله به چاپ می‌رسید، ابتدا به گزارشی از اتاق تقلیل پیدا کرد و رفته‌رفته به طور کامل برچیده شد. از اتاق تجارت خبری دیده نمی‌شد، مگر در تایید و تعریف از اقدامات دولت. مجله به جای انتشار تصمیمات، مصوبات، اظهارنظرها و اقدامات اتاق همانند دیگر نشریات رسمی، اخبار پیشرفت‌های روزافزون ایران در عرصه‌های گوناگون صنعتی، کشاورزی و تجاری را به اطلاع همگان می‌رساند و از مردم می‌خواست تا برای سلامتی یگانه منجی ایران دعا کنند.
اتاق تجارت ایران و آلمان
این مجله از طرف اتاق تجارت ایران و آلمان به دو زبان فارسی و آلمانی در برلین منتشر می‌شد. اتاق تجارت ایران و آلمان در سال 1315 در اوج حسن روابط ایران و آلمان افتتاح شد و اولین اقدام آن، تاسیس این مجله بود. در اولین سرمقاله مجله آمده است: «مرام آن انتشار قوانین و نظام‌ها و مقررات مربوطه به تجارت و اقتصاد ایران و آلمان و شرح اوضاع و ترقیات و زمینه‌های تجاری و اقتصادی مملکت است. دولت آلمان پس از جنگ جهانی اول و به‌خصوص بعد از سال‌های 1310، به گسترش روابط اقتصادی خود با ایران اهمیت می‌داد و در‌صدد توسعه آن بود و وجود این نشریه نیز کمک بزرگی به آشنایی و توسعه روابط اقتصادی دو کشور کرده است. عمر این مجله احتمالاً چندان طولانی نبوده و حداکثر تا سال بعد منتشر شده است.»
دیدگاه تان را بنویسید