نگهبانی از محیط زیست با چشمان بسته

محمد محمدی / کارشناس محیط زیست

بیست و یکمین اجلاس تغییرات آب و هوایی که با حضور 150 کشور عضو سازمان ملل متحد، از نهم آذرماه جاری در پاریس آغاز شده، فرصتی فراهم کرده است تا یافته‌ها و رهیافت‌های مرتبط با تغییرات آب و هوایی، جهانیان را با واقعیت‌های تلخ انکارناپذیری مواجه سازد. طی سالیانی که موضوع «تغییرات آب و هوایی» به مجموعه واژگان جامعه جهانی افزوده شده، کشورهای جهان همواره تلاش کرده‌اند در طبقه‌بندی‌ها و دسته‌بندی‌های صورت‌گرفته، جایگاهی را انتخاب کنند که با تضییع منافع ملی مواجه نشوند. به همین دلیل، کشورهایی که در یکی از دو جایگاه «توسعه‌یافته» و «در حال توسعه» قرار گرفته‌اند، همواره به فرافکنی اثرگذاری و نقش‌آفرینی در پدیده تغییرات آب و هوایی پرداخته‌اند. هر دو گروه، یکدیگر را به اثرگذاری بیشتر در پدیده یادشده متهم کرده‌اند. کشورهای توسعه‌یافته بر این باورند که مصرف بیشتر سوخت‌های فسیلی و آسیب به منابع طبیعی تجدیدشونده در کشورهای در حال توسعه، بیشترین نقش را در افزایش گازهای گلخانه‌ای ایفا می‌کند و در مقابل، کشورهای در حال توسعه نیز، مصارف بالای منابع انرژی در کشورهای توسعه‌یافته را، عاملی مهم‌تر در افزایش گازهای گلخانه‌ای و به‌تبع آن، تشدید پدیده تغییرات آب و هوایی قلمداد می‌کنند. تلاش کشورها برای حفظ منافع ملی و رهایی از محدودیت‌های گوناگونی که همیاری در برنامه‌های کاهش گازهای گلخانه‌ای بر آنها تحمیل می‌کند، سبب شده تولید گازهای گلخانه‌ای در جهان، همچنان با سیری صعودی همراه باشد و به‌رغم پیمان‌نامه‌های گوناگون که کشورها را به کاهش تولید این گازها موظف ساخته است، شاهد تولید بیشتر گازهای گلخانه‌ای در سراسر جهان باشیم. بر پایه دیدگاه‌هایی که در افتتاحیه این اجلاس مطرح شده و نیز بر اساس گفت‌وگوهای گوناگونی که مقامات مسوول برگزاری این اجلاس در هفته‌های جاری انجام داده‌اند، می‌توان انتظار داشت که پس از سخنرانی مقامات بلندپایه کشورهای شرکت‌کننده و برگزاری نشست‌های تخصصی گوناگون، پیمان‌نامه و بیانیه‌ای تدوین و ارائه شود که ضمن ضرورت توجه به این پدیده مهم، برای چندمین بار پیاپی، محدودیت‌ها و الزاماتی را برای کشورهای جهان تعیین کند. در این میان می‌توان انتظار داشت که بسیاری از مقامات مسوول نیز خود را آماده کرده‌اند تا برای سهم‌خواهی بیشتر از تسهیلات احتمالی و نیز مقاومت در برابر پذیرش محدودیت‌ها، به نقش‌آفرینی بپردازند. بحران‌های اقتصادی، درگیری‌های گوناگون درون‌کشوری، جنگ و نیز بحران‌های سیاسی، ترجیع‌بند سخنان بسیاری از این مقامات مسوول در توجیه ناتوانی آنان در کاهش گازهای گلخانه‌ای در سال‌های گذشته و نیز دلیلی برای نپذیرفتن محدودیت‌های احتمالی جدید خواهد بود. بر همین اساس نیز می‌توان انتظار داشت که نماینده رسمی جمهوری اسلامی ایران در این اجلاس یعنی سازمان حفاظت محیط زیست کشور نیز، رویکرد مشابهی را در پیش بگیرد. دور از ذهن نیست که چنین مطرح شود که تحریم‌های گوناگون سال‌های اخیر، یکی از دلایل ناتوانی ایران در کاهش گازهای گلخانه‌ای بوده است و شاید هم هشت سال جنگ تحمیلی یا همجواری با کشورهای درگیر جنگ، از دلایل دیگر ناتوانی در کاهش گازهای گلخانه‌ای در ایران عنوان شود.
صرف نظر از «درست» یا «نادرست» بودن این سیاست در بیست و یکمین اجلاس تغییرات آب و هوایی، آنچه مسلم است از ابتدای طرح موضوع تاکنون، اقدامات موثری برای کاهش گازهای گلخانه‌ای در کشور انجام نشده است. در واقع نه‌تنها سعی و تلاشی در کنترل یا کاهش منابع انتشار گازهای گلخانه‌ای در ایران صورت نگرفته است، بلکه منابع طبیعی ارزشمندی که نقش جاذب و کاهنده گازهای گلخانه‌ای را ایفا می‌کنند نیز، دچار تخریب جدی و بعضاً نابودی شده‌اند. تولید روزافزون خودروهایی که با استانداردهای هوای سالم مطابقت ندارند، توسعه صنایع نفت، گاز و پتروشیمی، تخریب زیستگاه‌های جنگلی و مرتعی، کاهش کمیت و کیفیت منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی، گسترش بدون مرز کلانشهرها، تغییر کاربری زمین‌های باغی و کشاورزی به فعالیت‌های شهری و صنعتی و مانند اینها، هم به افزایش گازهای گلخانه‌ای و هم به کاهش توان طبیعی محیط زیست کشور در تصفیه و پالایش آنها منجر شده است. انستیتو جهانی منابع طبیعی در سال جاری میلادی، آماری را منتشر کرده که بر اساس آن 10 کشوری که بالاترین میزان تولید گازهای گلخانه‌ای را دارند رتبه‌بندی کرده است. این 10 کشور به‌تنهایی 78 /72 درصد گازهای گلخانه‌ای تولیدشده در جهان را به خود اختصاص می‌دهند. معیار سنجش نیز در این تحقیق میزان تولید دی‌اکسید کربن (CO2) بوده است.
در این فهرست چین با تولید 5 /10975 میلیون تن گاز دی‌اکسید کربن، در مقام اول تولید گازهای گلخانه‌ای قرار دارد. این مقدار 36 /25 درصد کل گازهای گلخانه‌ای جهان را تشکیل می‌دهد. آمریکا و 28 کشور اتحادیه اروپا به ترتیب مقام دوم (4 /14 درصد) و سوم (16 /10 درصد) را به خود اختصاص داده‌اند. (به ترتیب: آمریکا 1 /6235 میلیون تن و اتحادیه اروپا 1 /4399 میلیون تن). هند و روسیه نیز به ترتیب با تولید 96 /6 و 36 /5 درصد، در مقام چهارم و پنجم قرار گرفته‌اند.
ایران در این 10 کشور، با تولید 65 /1 درصد کل گازهای گلخانه‌ای جهان که سالانه معادل 715 میلیون تن دی‌اکسید کربن است، مقام دهم را به خود اختصاص داده است. نکته بسیار تامل‌برانگیزی که در این میان خودنمایی می‌کند، بزرگ بودن صنایع و جمعیت و میزان تولید بسیار بالاتر این کشورها نسبت به ایران است. در واقع بهره‌وری پایین تولید انرژی در کشور را می‌توان عامل اصلی بالا بودن تولید دی‌اکسید کربن در ایران قلمداد کرد. پیشتر نیز، آژانس اطلاعات انرژی آمریکا فهرست 10 کشور نخست تولیدکننده گازهای گلخانه‌ای با منشاء گاز دی‌اکسید کربن را منتشر ساخت که ایران در انتهای این فهرست قرار داشت. این سازمان با بررسی میزان گاز دی‌اکسید کربن تولیدشده به‌وسیله تمام انواع صنایع و میزان سوخت فسیلی مصرف‌شده در کشورهای جهان، فهرستی از آلوده‌کننده‌ترین کشورهای جهان را ارائه کرد که بر اساس آن، چین در رتبه نخست و ایران در رتبه دهم قرار داشت. طبق این گزارش، علت اصلی آلودگی هوا در ایران، تولید بنزین بی‌کیفیت به وسیله کارخانجات پتروشیمی داخلی عنوان شده است. سازمان جهانی بهداشت نیز با انتشار گزارشی در سال 2013، 10 کشور آلوده دنیا طی سال‌های 2003 تا 2011 را معرفی کرده بود. طبق این گزارش، آلوده‌ترین شهرهای دنیا در این سال‌ها به ترتیب در کشورهای مغولستان، آفریقای جنوبی، پاکستان، سنگال، عربستان سعودی، مصر، امارات متحده عربی، ایران، نیجریه و کویت قرار داشته‌اند. در این گزارش، ایران رتبه هشتم آلودگی هوای جهان را به خود اختصاص داده و در آن از اهواز، سنندج، کرمانشاه و یاسوج به عنوان چهار شهر آلوده جهان نام برده شده است. به طور کلی سیاست‌های توسعه‌ای به‌ویژه طی 20 سال اخیر، منابع محدود و ارزشمند طبیعی کشور را با تهدید جدی مواجه ساخته است. در این میان، سازمان حفاظت محیط زیست را که نقش‌آفرین اصلی و عامل همسویی اقدامات حفاظتی در کشور محسوب می‌شود، نمی‌توان پرچم‌دار موثری دانست. حتی در بسیاری از موارد، برای همسویی با برنامه‌های توسعه‌ای بدنه دولت، وظیفه نظارت و پایش از سوی این سازمان به‌درستی انجام نشده است. به سخن دیگر، محیط زیست و منابع طبیعی کشورمان، با چشمی که آگاهانه بسته شده، دیده‌بانی و نگهبانی شده است؛ محیط زیستی که تداوم حیاتمان به آن وابسته است و به همه جهانیان تعلق دارد. از آنجا که مرزهای زیست‌محیطی، با مرزهای سیاسی کشورها همپوشانی ندارند، هرگونه تغییر در کیفیت منابع پایه محیط زیست در یک کشور، بر نظام به هم پیوسته و در هم‌تنیده محیط زیست جهانی نیز تاثیرگذار خواهد بود. از این رو تعیین سهم کشورها در افزایش گازهای گلخانه‌ای و به‌تبع آن، تشدید پدیده تغییرات آب و هوایی را به‌درستی نمی‌توان مشخص کرد، لیکن بر پایه فرآیند تولید و انتشار گازهای گلخانه‌ای و روند رو به رشد تخریب و نابودی منابع طبیعی در کشور، با قاطعیت می‌توان گفت که جمهوری اسلامی ایران، در میان نقش‌آفرینان اصلی این رخداد قرار می‌گیرد. شایان ذکر است که در روزهای اخیر و همزمان با آغاز به کار این اجلاس، در کشورمان نیز وظایف دستگاه‌های اجرایی در زمینه کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، به تصویب هیات وزیران رسیده است. کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای به ویژه با تمرکز بر توسعه سیکل ترکیبی نیروگاهی، توسعه برق هسته‌ای، توسعه استفاده از منابع انرژی تجدیدپذیر، جایگزینی سوخت‌های معمول با پایه کربن با گاز طبیعی، توسعه راهبردی استفاده از سوخت‌های کم‌کربن و مشارکت در مکانیسم‌های جدید مبتنی بر بازار در عرصه داخلی و بین‌المللی، مهم‌ترین دستاوردهای این مصوبه عنوان شده‌اند. باید منتظر بازخورد این مصوبه در دستگاه‌های اجرایی باشیم.