تاریخ انتشار:
مساله بنزین به یکی از اصلی‌ترین مباحثات سیاسی - اقتصادی ایران مبدل شده است
شوکران ایرانی
اگر تنها یک کالا باشد که تا همین چند سال قبل بیش از «پنج میلیارد دلار» صرف واردات آن فقط در یک سال شود، یک رئیس‌جمهور برنامه افزایش قیمت آن را به دو مجلس ببرد و هر بار «ناکام» بازگردد،
اگر تنها یک کالا باشد که تا همین چند سال قبل بیش از «پنج میلیارد دلار» صرف واردات آن فقط در یک سال شود، یک رئیس‌جمهور برنامه افزایش قیمت آن را به دو مجلس ببرد و هر بار « ناکام» بازگردد، و رئیس‌جمهور دیگری که بتواند آن را سهمیه‌بندی کند اداره کشور بدون آن را حتی برای یک ساعت «ناممکن» بداند،1 احتمالاً می‌توان آن کالا را شوکران اقتصاد ایران نامید. بنزین، فرآورده نفتی که روزگاری فراوان و ارزان در دست مردم بود، زمانی به مدد کوپن به باک‌ها راه پیدا کرد، یک سال تثبیت قیمت آن «عیدی» مردم لقب گرفت، و شبی به خاطر سهمیه‌بندی آن 14پمپ‌بنزین در آتش سوخت2 و 80 نفر روانه بازداشتگاه شدند،3چند دهه است که به محلی نسبتاً کم‌نظیر برای بده‌بستان‌های سیاسی- اقتصادی دولت، مجلس، مردم و بنگاه‌های اقتصادی بدل شده است.
دوئل بر سر نقش قیمت
یکی از عمومی‌ترین مباحثات درباره بنزین، حول این محور شکل می‌گیرد که افزایش قیمت بنزین، تا چه میزان برکاهش مصرف آن موثر است و در مجموع این کاهش مصرف تا چه میزان به نفع جامعه خواهد بود؟ در یک‌سو افرادی قرار دارند که معتقدند قیمت‌های نسبی فرآورده‌های نفتی و بنزین نیازمند اصلاح جدی است، و در شرایطی که به بنزین یارانه پرداخت می‌شود دهک‌های بالاتر بیشتر از آن بهره‌مند می‌شوند و در سوی دیگر افرادی که معتقدند کشش قیمتی بنزین در کوتاه‌مدت بسیار اندک است، افزایش قیمت بنزین اثرات تورمی و کسری بودجه دارد و در نهایت به ضرر همان افراد دهک پایین است. محمدعلی نجفی، رئیس سازمان برنامه در دولت هفتم، در مجلس پنجم این‌گونه از افزایش قیمت بنزین دفاع کرد: «قیمت بنزین از ابتدای انقلاب تا به امروز پایین آمده، یعنی بدون مقایسه با یک کشور ثانوی، شما می‌بینید که نرخ ثابت و تورم را در نظر بگیرید، قیمت بنزین امروز پایین‌تر از اول انقلاب است، در سال‌های اول انقلاب یا دو، سه سال قبل از انقلاب حدود پنج درصد از قیمت یک خودرو هرساله هزینه مصرف بنزین‌اش بوده، امروز یک درصد از قیمت یک خودرو برای مصرف بنزین هزینه می‌شود.»4 مهدی عسلی، رئیس اسبق موسسه مطالعات بین‌المللی انرژی نیز حدود یک‌دهه قبل در دفاع از افزایش تدریجی قیمت بنزین نوشت: «در 40 سال گذشته قیمت واقعی بنزین روند کاهشی داشته است. در واقع قیمت یک لیتر بنزین به قیمت‌های ثابت از 28/6 ریال در سال 1345 به 84/2 ریال در سال 1382 رسیده است؛ یعنی طی 37 سال گذشته به‌طور متوسط سالانه 5/2 درصد از قیمت داخلی بنزین کاسته شده است. در همین مدت درآمد
سرانه افزایش یافته است و شهرنشینی نیز توسعه پیدا کرده است.... اگر برای چند سال متوالی قیمت بنزین در سطحی بالاتر از نرخ تورم تعدیل شود تا به قیمت بین‌المللی آن برسد شاهد تاثیر اصلاح قیمت‌ها بر تقاضای بنزین خواهیم بود... اصولاً هیچ راه‌حل کارآمدی در مقایسه با اصلاح و واقعی کردن قیمت بنزین برای کنترل رشد مصرف آن وجود ندارد.»5 درست در نقطه مقابل این دیدگاه، برخی نمایندگان مجلس و کارشناسان از راه‌حل‌های غیرقیمتی سخن می‌گفتند. حمیدرضا حاجی‌بابایی، در مجلس پنجم این‌گونه با واقعی شدن قیمت‌های
بنزین مخالفت می‌کرد: «چرا وقتی می‌خواهید بنزین و قیمت بنزین را بیان کنید، می‌گویید در کشورهای خارجی بنزین به این قیمت است؟ چرا نمی‌گویید در کشورهای خارجی یک کارگر چقدر پول دریافت می‌کند؟»6 احمد توکلی نیز در زمان حضور در مجلس هفتم، این‌گونه از تثبیت قیمت بنزین دفاع کرد: «وقتی کالایی جانشین‌های خوبی ندارد و نقش مهمی در سبد مصرف دارد، کشش قیمتی تقاضای آن کمتر از یک خواهد شد. یعنی کالای ضروری تلقی می‌شود... طبق برخی برآوردهای علمی کشش قیمتی کوتاه‌مدت بنزین هشت تا 16درصد است... یعنی برای کاهش حدود10درصدی مصرف باید افزایش100درصدی قیمت را تحمل کرد... بررسی‌های انجام‌شده در مرکز پژوهش‌ها نشان می‌دهد افزایش قیمت بنزین به180 تومان در هر لیتر تورمی 7/22 درصدی را بر کشور تحمیل می‌کند.»7
یارانه یا مالیات؟
بحث‌های قیمتی بنزین، اغلب به این سوال نیز می‌انجامد که آیا اصولاً باید برای بنزین یارانه پرداخت کرد؟ طرفداران پرداخت یارانه معتقدند هرچند بهره‌مندی دهک‌های بالا از یارانه بیشتر است، ولی در عمل حذف یارانه یا وضع مالیات موجب افزایش تورم عمومی، افزایش کسری بودجه، انتظارات تورمی، تاثیر بر اشتغال و تداوم روند افزایش مصرف خواهد بود و در نتیجه دهک‌های پایین بیشتر متضرر خواهند شد. احمد توکلی در این‌باره در سال 83 نوشته است: «وقتی افزایش شدید قیمت، تورم افسارگسیخته را در پی داشته باشد، ثروتمندان که معمولاً چیزی برای فروش دارند، با افزایش قیمت کالاها و خدمات خویش، خود را از آثار تورم در امان خواهند داشت (اگر نگوییم که از وضعیت تورمی ثروت بیشتری می‌اندوزند) و تهیدستان و دستمزدبگیران زیر آوار تورم کمرشان خواهد شکست.»8 در نقطه مقابل افرادی قرار دارند که اصولاً پرداخت یارانه به کالاهایی مثل بنزین را نادرست می‌شمرند. موسی غنی‌نژاد در این‌باره معتقد است: «یارانه یک مبلغ خیلی جزیی است که معمولاً اختصاص می‌یابد به کالاهای مفید. فرض کنید به شیر که بچه‌ها حتماً در دوره رشدشان به اندازه کافی شیر بخورند؛ خوب این منطقی است ولی هیچ جای دنیا شما شنیدید که به سیگار یارانه بدهند که مردم بکشند و زمینه عدم سلامت جامعه را فراهم آورند؟ هیچ جای دنیا شما شنیده‌اید که به بنزین یارانه بدهند که مردم بسوزانند و از طریق آن به آلودگی هوای محل زندگی‌شان کمک کنند؟ در همه جای دنیا برای بنزین مالیات می‌گذارند که مردم مصرف نکنند، کم مصرف کنند تا هوا کمتر آلوده شود. خوب ما هم یک مدتی یارانه می‌دادیم به صورت جنسی و الان تصمیم داریم نقدی بدهیم که مردم دوباره بروند همان‌ها را بخرند و همان کارها را بکنند.» 9
دوگانه‌های بنزینی و پارادوکس صنعت خودرو
علاوه بر مباحثات همیشگی مجلس و دولت بر سر قیمت‌ها که معمولاً مجلسیان از تثبیت یا افزایش اندک قیمت حمایت می‌کردند و دولتیان در پی افزایش قیمت بوده‌اند، ماجرای بنزین یک دوگانه دیگر نیز دارد و آن دوگانه بنزین-خودرو است. در حالی که تقریباً تمام بنزین برای خودروها مورد استفاده قرار می‌گیرد، برخی معتقدند افزایش قیمت بنزین در شرایطی که خودروهای گران، با کیفیت پایین و مصرف سوخت بالا به دست مشتری می‌رسند، نوعی «اجحاف» در حق مصرف‌کننده است. بیژن زنگنه اخیراً در این‌باره گفته است: «خودروهایی تولید کنیم که مصرف‌شان بالاست، جلوی واردات خودرو را نیز بگیریم، خودرو داخلی با مصرف بالا و گران‌تر از قیمت واقعی به مصرف‌کننده بدهیم، اینها اجحاف در حق مصرف‌کننده است... با این شرایط قیمت مناسب بنزین بالای سه هزار تومان است، اما شرطش این است که خودرویی تولید کنیم که رقابتی باشد نه اینکه برای گذران زندگی خودروسازان به مردم زور بگوییم.» به‌نظر می‌رسد با توجه به گره خوردن بخش قابل توجهی از اشتغال کشور به صنعت خودرو و همزمان بالا بودن مصرف خودروهای ایرانی، کماکان نتوان از رساندن قیمت بنزین به سطوح منطقه سخن گفت. چرا که گرانی بنزین مستلزم بهبود وضعیت مصرف بنزین در خودروهاست و باز کردن درهای کشور به سمت خودرو خارجی نیز در گرو از دست رفتن برخی فرصت‌های شغلی بخش خودرو و قطعه‌سازی است؛ لذا شاید بتوان گفت این پارادوکس مشهور صنعت خودرو، بر بخش بنزین کشور نیز بسیار موثر بوده است و دوگانه جدیدی به مساله قیمت بنزین در ایران افزوده است.
پی‌نوشت‌ها:
1 - خبرگزاری فارس، کد خبر: 13920404000365
2 - شبکه اطلاع‌رسانی نفت و انرژی، کد خبر: 205533
3 - خبرگزاری فارس، کد خبر: 8604060585
4 و 6- مذاکرات مجلس شورای اسلامی، دوره 5، جلسه 247، 29 دی 1377
5، 7 و 8- مبانی علمی و استدلال‌های طرح مهار تورم، مرکز پژوهش‌ها 1383
9- سایت موسسه مطالعات سیاسی-اقتصادی پرسش، مقاله شماره 92
دوئل بر سر نقش قیمت
یکی از عمومی‌ترین مباحثات درباره بنزین، حول این محور شکل می‌گیرد که افزایش قیمت بنزین، تا چه میزان برکاهش مصرف آن موثر است و در مجموع این کاهش مصرف تا چه میزان به نفع جامعه خواهد بود؟ در یک‌سو افرادی قرار دارند که معتقدند قیمت‌های نسبی فرآورده‌های نفتی و بنزین نیازمند اصلاح جدی است، و در شرایطی که به بنزین یارانه پرداخت می‌شود دهک‌های بالاتر بیشتر از آن بهره‌مند می‌شوند و در سوی دیگر افرادی که معتقدند کشش قیمتی بنزین در کوتاه‌مدت بسیار اندک است، افزایش قیمت بنزین اثرات تورمی و کسری بودجه دارد و در نهایت به ضرر همان افراد دهک پایین است. محمدعلی نجفی، رئیس سازمان برنامه در دولت هفتم، در مجلس پنجم این‌گونه از افزایش قیمت بنزین دفاع کرد: «قیمت بنزین از ابتدای انقلاب تا به امروز پایین آمده، یعنی بدون مقایسه با یک کشور ثانوی، شما می‌بینید که نرخ ثابت و تورم را در نظر بگیرید، قیمت بنزین امروز پایین‌تر از اول انقلاب است، در سال‌های اول انقلاب یا دو، سه سال قبل از انقلاب حدود پنج درصد از قیمت یک خودرو هرساله هزینه مصرف بنزین‌اش بوده، امروز یک درصد از قیمت یک خودرو برای مصرف بنزین هزینه می‌شود.»4 مهدی عسلی، رئیس اسبق موسسه مطالعات بین‌المللی انرژی نیز حدود یک‌دهه قبل در دفاع از افزایش تدریجی قیمت بنزین نوشت: «در 40 سال گذشته قیمت واقعی بنزین روند کاهشی داشته است. در واقع قیمت یک لیتر بنزین به قیمت‌های ثابت از 28/6 ریال در سال 1345 به 84/2 ریال در سال 1382 رسیده است؛ یعنی طی 37 سال گذشته به‌طور متوسط سالانه 5/2 درصد از قیمت داخلی بنزین کاسته شده است. در همین مدت درآمد
سرانه افزایش یافته است و شهرنشینی نیز توسعه پیدا کرده است.... اگر برای چند سال متوالی قیمت بنزین در سطحی بالاتر از نرخ تورم تعدیل شود تا به قیمت بین‌المللی آن برسد شاهد تاثیر اصلاح قیمت‌ها بر تقاضای بنزین خواهیم بود... اصولاً هیچ راه‌حل کارآمدی در مقایسه با اصلاح و واقعی کردن قیمت بنزین برای کنترل رشد مصرف آن وجود ندارد.»5 درست در نقطه مقابل این دیدگاه، برخی نمایندگان مجلس و کارشناسان از راه‌حل‌های غیرقیمتی سخن می‌گفتند. حمیدرضا حاجی‌بابایی، در مجلس پنجم این‌گونه با واقعی شدن قیمت‌های
بنزین مخالفت می‌کرد: «چرا وقتی می‌خواهید بنزین و قیمت بنزین را بیان کنید، می‌گویید در کشورهای خارجی بنزین به این قیمت است؟ چرا نمی‌گویید در کشورهای خارجی یک کارگر چقدر پول دریافت می‌کند؟»6 احمد توکلی نیز در زمان حضور در مجلس هفتم، این‌گونه از تثبیت قیمت بنزین دفاع کرد: «وقتی کالایی جانشین‌های خوبی ندارد و نقش مهمی در سبد مصرف دارد، کشش قیمتی تقاضای آن کمتر از یک خواهد شد. یعنی کالای ضروری تلقی می‌شود... طبق برخی برآوردهای علمی کشش قیمتی کوتاه‌مدت بنزین هشت تا 16درصد است... یعنی برای کاهش حدود10درصدی مصرف باید افزایش100درصدی قیمت را تحمل کرد... بررسی‌های انجام‌شده در مرکز پژوهش‌ها نشان می‌دهد افزایش قیمت بنزین به180 تومان در هر لیتر تورمی 7/22 درصدی را بر کشور تحمیل می‌کند.»7یارانه یا مالیات؟
بحث‌های قیمتی بنزین، اغلب به این سوال نیز می‌انجامد که آیا اصولاً باید برای بنزین یارانه پرداخت کرد؟ طرفداران پرداخت یارانه معتقدند هرچند بهره‌مندی دهک‌های بالا از یارانه بیشتر است، ولی در عمل حذف یارانه یا وضع مالیات موجب افزایش تورم عمومی، افزایش کسری بودجه، انتظارات تورمی، تاثیر بر اشتغال و تداوم روند افزایش مصرف خواهد بود و در نتیجه دهک‌های پایین بیشتر متضرر خواهند شد. احمد توکلی در این‌باره در سال 83 نوشته است: «وقتی افزایش شدید قیمت، تورم افسارگسیخته را در پی داشته باشد، ثروتمندان که معمولاً چیزی برای فروش دارند، با افزایش قیمت کالاها و خدمات خویش، خود را از آثار تورم در امان خواهند داشت (اگر نگوییم که از وضعیت تورمی ثروت بیشتری می‌اندوزند) و تهیدستان و دستمزدبگیران زیر آوار تورم کمرشان خواهد شکست.»8 در نقطه مقابل افرادی قرار دارند که اصولاً پرداخت یارانه به کالاهایی مثل بنزین را نادرست می‌شمرند. موسی غنی‌نژاد در این‌باره معتقد است: «یارانه یک مبلغ خیلی جزیی است که معمولاً اختصاص می‌یابد به کالاهای مفید. فرض کنید به شیر که بچه‌ها حتماً در دوره رشدشان به اندازه کافی شیر بخورند؛ خوب این منطقی است ولی هیچ جای دنیا شما شنیدید که به سیگار یارانه بدهند که مردم بکشند و زمینه عدم سلامت جامعه را فراهم آورند؟ هیچ جای دنیا شما شنیده‌اید که به بنزین یارانه بدهند که مردم بسوزانند و از طریق آن به آلودگی هوای محل زندگی‌شان کمک کنند؟ در همه جای دنیا برای بنزین مالیات می‌گذارند که مردم مصرف نکنند، کم مصرف کنند تا هوا کمتر آلوده شود. خوب ما هم یک مدتی یارانه می‌دادیم به صورت جنسی و الان تصمیم داریم نقدی بدهیم که مردم دوباره بروند همان‌ها را بخرند و همان کارها را بکنند.» 9
دوگانه‌های بنزینی و پارادوکس صنعت خودرو
علاوه بر مباحثات همیشگی مجلس و دولت بر سر قیمت‌ها که معمولاً مجلسیان از تثبیت یا افزایش اندک قیمت حمایت می‌کردند و دولتیان در پی افزایش قیمت بوده‌اند، ماجرای بنزین یک دوگانه دیگر نیز دارد و آن دوگانه بنزین-خودرو است. در حالی که تقریباً تمام بنزین برای خودروها مورد استفاده قرار می‌گیرد، برخی معتقدند افزایش قیمت بنزین در شرایطی که خودروهای گران، با کیفیت پایین و مصرف سوخت بالا به دست مشتری می‌رسند، نوعی «اجحاف» در حق مصرف‌کننده است. بیژن زنگنه اخیراً در این‌باره گفته است: «خودروهایی تولید کنیم که مصرف‌شان بالاست، جلوی واردات خودرو را نیز بگیریم، خودرو داخلی با مصرف بالا و گران‌تر از قیمت واقعی به مصرف‌کننده بدهیم، اینها اجحاف در حق مصرف‌کننده است... با این شرایط قیمت مناسب بنزین بالای سه هزار تومان است، اما شرطش این است که خودرویی تولید کنیم که رقابتی باشد نه اینکه برای گذران زندگی خودروسازان به مردم زور بگوییم.» به‌نظر می‌رسد با توجه به گره خوردن بخش قابل توجهی از اشتغال کشور به صنعت خودرو و همزمان بالا بودن مصرف خودروهای ایرانی، کماکان نتوان از رساندن قیمت بنزین به سطوح منطقه سخن گفت. چرا که گرانی بنزین مستلزم بهبود وضعیت مصرف بنزین در خودروهاست و باز کردن درهای کشور به سمت خودرو خارجی نیز در گرو از دست رفتن برخی فرصت‌های شغلی بخش خودرو و قطعه‌سازی است؛ لذا شاید بتوان گفت این پارادوکس مشهور صنعت خودرو، بر بخش بنزین کشور نیز بسیار موثر بوده است و دوگانه جدیدی به مساله قیمت بنزین در ایران افزوده است.
پی‌نوشت‌ها:
1 - خبرگزاری فارس، کد خبر: 13920404000365
2 - شبکه اطلاع‌رسانی نفت و انرژی، کد خبر: 205533
3 - خبرگزاری فارس، کد خبر: 8604060585
4 و 6- مذاکرات مجلس شورای اسلامی، دوره 5، جلسه 247، 29 دی 1377
5، 7 و 8- مبانی علمی و استدلال‌های طرح مهار تورم، مرکز پژوهش‌ها 1383
9- سایت موسسه مطالعات سیاسی-اقتصادی پرسش، مقاله شماره 92
دیدگاه تان را بنویسید