قضاوت نکنید

کامیار بیات‌ماکو/رئیس کمیسیون نظام فنی، اجرایی و کنترلی سازمان نظام مهندسی ساختمان

پرسشی از سوی دوستان عزیز در مجله تجارت فردا مطرح شد که مرا واداشت تا چند سطری در این خصوص بنویسم، پرسیده شد که چرا در سیل خوزستان پل دوهزارساله پایدار می‌ماند و پل پنج‌ساله فرو می‌ریزد؟ آیا مهندسی در ایران پسرفت کرده است؟ ظاهراً آنچه شما و عده‌ای از هموطنان را نگران کرده و به پرسش (آیا مهندسی در ایران پسرفت کرده است؟) انجامیده، شایعه ترک خوردن سد دز و نیز تخریب پل 9 دی در سیل اخیر خوزستان بوده است. خوشبختانه الان همه می‌دانیم که سد دز ترک نخورده است. تکلیف پل 9 دی هم معلوم است. مانند بسیاری کارهای صورت‌گرفته در دولت نهم و دهم، این هم کاری شتابزده و سیاسی بوده و طبیعی است که در طراحی و ساخت آن دقت لازم صورت نگرفته و تخریبش بسیار طبیعی و منطقی بوده است.
اما به راستی قابلیت‌ها و توان مهندسی کشور را می‌توان با یک شایعه و یک سازه که سهل‌انگارانه طراحی و ساخته شده قضاوت کرد؟
با اطمینان می‌توانم بگویم که صنعت ساختمان در ایران به لحاظ طراحی، نظارت و ساخت نسبت به گذشته بسیار پیشرفت کرده و این پیشرفت کاملاً قابل اثبات است. این موضوع را می‌توان از جمله در برج میلاد که نمونه برجسته‌ای از مهندسی ساختمان امروزی ایران است، مشاهده کرد. در پروژه برج میلاد تهران قسمت اعظم طراحی را مهندسان ایرانی بر عهده داشتند و تنها قسمتی از بخش فوقانی آن تحت نظر مهندسان خارجی اجرا شده است. این برج، در نوع خود پنجمین برج بزرگ دنیاست و سازه‌ای عظیم و پیچیده محسوب می‌شود. معماری زیبا، سازه پیچیده (پایداری آن به‌وسیله تعداد بسیاری کابل پس‌تنیده تامین می‌شود)، اجرای آن با قالب لغزنده و مواردی از این دست، تماماً به وسیله مهندسان ایرانی انجام شده است. ولی توانمندی‌های مهندسان ایرانی به برج میلاد ختم نمی‌شود. در تهران و دیگر کلانشهرها، ساختمان‌های متعددی با معماری زیبا، سازه پیچیده و پایدار و تاسیسات کارآمد ساخته شده یا در دست ساخت است (مرکز خرید مهستان کرج، مرکز خرید خلیج فارس شیراز، بازسازی کاروانسرای مادرشاه در اصفهان، کارخانه‌ها و پالایشگاه‌ها و مجتمع‌های پتروشیمی بزرگ و متعدد) همگی از سوی مهندسان ایرانی طراحی و اجرا شده و می‌شود.
حال سوال اینجاست که قدرت مهندسی ایرانی را در پل روی سد کارون‌3 می‌توان دید، که طرح و ساخت و نصبش تماماً به وسیله مهندسان ایرانی انجام شده است. در پاسخ می‌توان گفت که سد 5 /5 میلیارد مترمکعبی و 3300‌متری کرخه، سد 205‌متری کارون‌3، سد 230‌متری کارون 4، سیمره، نیروگاه 2000‌مگاواتی و سد مسجد سلیمان، مغار عظیم نیروگاه کارون‌3 را چه کسانی طراحی کرده و چه کسی ساخته است؟ بلندترین سد دنیا (سد بختیاری- به ارتفاع 325 متر) را چه کسی جز مهندسان ایرانی طراحی کرده و چه کسی آن را خواهد ساخت؟ این سازه‌ها و مشابه آن نه‌تنها در منطقه، بلکه در دنیا کم‌نظیرند و همه میوه‌های مهندسی ایرانی‌اند که بر این درخت تناور روییده‌اند. ما دانش و تجربه بسیار گسترده‌ای در عرصه ساخت و ساز عمرانی و خصوصی کسب کرده‌ایم. اکنون در ساخت بانک‌ها و مجتمع‌های مسکونی و... آخرین تکنولوژی‌های هوشمندسازی ساختمان، بازیافت آب مصرفی، صرفه‌جویی در مصرف انرژی و... به کار می‌رود.
بله، مهندسی ایرانی را باید براساس این دستاوردها ارزیابی کرد و نه فروریختن پل 9 دی، خارج شدن قطار از ریل در مراسم افتتاحیه خط اصفهان-شیراز، آتش‌سوزی در مراسم افتتاح پالایشگاه و از این دست وقایع که در دولت نهم و دهم و از سر سهل انگاری و عملکرد شعارزده حادث شده و در آینده نیز عواقبش را خواهیم دید. بدیهی است که برخی پروژه‌ها با فشارهای سیاسی آغاز می‌شوند یا به بهره‌برداری می‌رسند. آیا سوانح و فجایع ناشی از این تصمیمات سیاسی را می‌شود به پای مهندسان و مهندسی ایرانی نوشت؟
تا همین یک هفته پیش بسیاری از افراد سدسازی را مورد نقد قرارمی‌دادند. اما اکنون همان افراد می‌دانند و معترف‌اند که خسارات سیل در دزفول و شوشتر ناشی از ساخته نشدن سد بختیاری است و اگر چنین مساله‌‌ای در حوضه کارون و کرخه پیش نیامده یا کمتر بوده، به برکت تعدد سدهای روی کارون و ظرفیت بزرگ سد کرخه بوده است.
نکته دیگر در این خصوص، تعمیر و نگهداری سازه‌ها و ساختمان‌ها و طرح‌های صنعتی است. یکی از نکاتی که مهندسان دانا و توانمند در طرح و اجرای پروژه‌ها حتماً در نظر می‌گیرند، طراحی و ساخت سازه‌ها از مصالحی بادوام و پایدار است تا این سازه‌ها در طول عمر مفید خود به حداقل تعمیرات و نگهداری نیاز داشته باشد. با وجود این، به هر حال هر سازه‌ای به تعمیر و نگهداری نیاز خواهد داشت. دولت در این خصوص اقداماتی را آغاز کرده است که به زودی نتایج مثبت آن خود را نشان خواهد داد. یکی از این اقدام‌ها، تشکیل شرکت‌های بهره‌برداری و صدور پروانه بهره‌برداری برای شرکت‌هایی است که تعمیر و نگهداری از نیروگاه‌ها، سدها و شبکه‌های آبیاری در حیطه کارشان قرار می‌گیرد. اقدام دیگر تدوین و تصویب، مبحث بیست و دوم مقررات ملی ساختمان با موضوع «مراقبت و نگهداری از ساختمان‌ها»ست.
ولی دولت به تنهایی نمی‌تواند این وظیفه را به انجام برساند. دولت‌های ما از پیش از انقلاب تا‌کنون، در زمینه واگذاری مسوولیت‌های اجتماعی به مردم عملکرد خوبی نداشته‌اند. دولت‌ها مانند پدر و مادرهایی که فرزندان خود را بیش از حد پشتیبانی می‌کنند، تلاش کرده‌اند، تمام وجوه توسعه اجتماعی را خود پیش برند و این موجب شده که جامعه درک درستی از مصالح و منافع خود ندارد. به‌عنوان مثال، مردم ما ارزش ساخت و ساز خوب و اصولی و تعمیر و نگهداری ساختمان‌ها و تاسیسات را نمی‌دانند و این به خسارت‌های گسترده اقتصادی و... منجر می‌شود.
این در حالی است که در اغلب کشورهای توسعه‌نیافته و در حال توسعه، بهبود و اعتلای فرهنگ از بالا به پایین است و معمولاً دولت است که اصلاحات و ابداعات فرهنگی را بنا می‌نهد. از جمله این موارد، منع مصرف دخانیات در محل‌های عمومی و بستن کمربند ایمنی خودرو است که که در غیاب سیاستگذاری و پیگیری دولت، معلوم نبود که چگونه می‌توانست در جامعه حاکم شود و اکنون که جاری شده، از خسارت‌های گسترده جانی و مالی جلوگیری کرده است.
متاسفانه تمامی دولت‌ها در شناساندن وظایف و مسوولیت‌های مردم نسبت به خودشان بسیار ضعیف عمل کرده‌اند. در واقع دولت‌ها با این رویکرد، اجازه نداده‌اند مردم به بلوغ اجتماعی برسند. در حالی که مردم ما فوق‌العاده خو‌پذیر و سازگارند و این توانایی خود را در موارد فوق‌الذکر نشان داده‌اند. اگر به مردم کشور به خوبی آموزش داده شود که از ما مهندسان، پزشکان و دیگر صنوف چه انتظاراتی باید داشته باشند و در مقابل خود ایشان چه وظیفه‌ای در برابر این خدمتگزاران دارند، قطعاً توسعه اجتماعی دیگری حادث خواهد شد. از سویی غیر از استانداردسازی مهندسی در ایران، برای مهندسان در طراحی‌ها و استفاده کردن از استانداردهای روز جهان خصوصاً کشورهای اروپایی، مشاور خوب یک الزام است که آنها باید در پروژه‌هایشان از نظرات کارشناسی مهندسان مشاور خوب استفاده کنند تا هم توان فنی‌شان را افزایش دهند و هم بتوانند صدور خدمات فنی و مهندسی داشته باشند. دولت‌ها باید بپذیرند که نه قادرند بر تک‌تک افراد جامعه ناظر بگمارند و نه قرار است به‌جای مردم فکر و عمل کنند. بنابراین لازم است با بسترسازی برای آگاهی مردم نسبت به حقوق و اختیارات و البته وظایف‌شان نسبت به یکدیگر، اجتماع و کشور، سرمایه اجتماعی را گسترش داده و کشور را در مسیر توسعه‌یافتگی هدایت کنند.