تاریخ انتشار:
بیمه چگونه وارد ایران شد؟
بیمای ایرانی
می‌توان گفت از طریق بیمه باربری دریایی که قدیمی‌ترین نوع قرارداد بیمه است، خدمات بیمه وارد مناسبات اقتصادی سایر کشورها شد. اگر همین قاعده را در مورد ایران هم در نظر بگیریم می‌توان گفت: «اولین بار بازرگانان ایرانی که کالاهای خود را با کشتی‌های اروپایی از بنادر جنوبی یا شمالی بارگیری و یا به مقصد آن بنادر، مانند بوشهر و بندرعباس و انزلی، حمل کرده‌اند با قرارداد بیمه آشنا شده‌اند.»
بهروز مرادی / کارشناس بیمه‌های بازرگانی
معمولاً فعالان هر صنعتی اصرار دارند سابقه صنعت خود را با زمان‌های دور و حتی آغاز خلقت گره بزنند؛ در برخی کتیبه‌های تاریخی قدمت «بیمه» به چهار هزار و 500 سال پیش از میلاد مسیح می‌رسد. شکی نیست که سازوکارهای آن روزهای بیمه‌ای و شیوه‌های دریافت حق بیمه و تسویه خسارات با آنچه امروز در صنعت بیمه با آن سروکار داریم، تفاوت‌های اساسی دارد و گاه با حوزه‌های دیگر نظیر بانکداری، امور مالیاتی و پوشش‌های حمایتی عام و تامین اجتماعی درهم‌آمیخته است.
بیمه در هزارتوی تاریخ
خاستگاه بیمه‌های بازرگانی به صورت امروزی تمدن غرب بوده و دارای قدمتی چند صدساله است.
بیمه به شکل امروزی محصول نوینی است که در قرون اخیر متداول شده است. افزایش تولید کارخانه‌ها بعد از اختراع ماشین، تولیدکنندگان را با مازاد محصول و عدم تعادل عرضه و تقاضا روبه‌رو کرد، عرضه کالا در بازارهای جدید تنها راه برون‌رفت از بن‌بست اقتصادی فوق بود. کشف بازارهای تازه و افزایش حجم مبادلات تجاری با بازارهای جدید، موجب توسعه حمل‌ونقل دریایی شد و در پی آن گسترش بازار بیمه را به همراه داشت. بازرگانان و مالکان کشتی‌های کشورهای غربی در هر بندری لنگر انداختند و قرارداد بیمه را به همراه سایر کالاها به ساکنان آن سرزمین معرفی کردند.
می‌توان گفت از طریق بیمه باربری دریایی که قدیمی‌ترین نوع قرارداد بیمه است، خدمات بیمه وارد مناسبات اقتصادی سایر کشورها شد. اگر همین قاعده را در مورد ایران هم در نظر بگیریم می‌توان گفت: «اولین بار بازرگانان ایرانی که کالاهای خود را با کشتی‌های اروپایی از بنادر جنوبی یا شمالی بارگیری و یا به مقصد آن بنادر، مانند بوشهر و بندرعباس و انزلی، حمل کرده‌اند با قرارداد بیمه آشنا شده‌اند.»
از اوایل دوران زندیه یعنی سال‌های بعد از 1129 هجری خورشیدی (1750 میلادی) بیشترین حجم مبادلات تجاری ایران با کشورهای همسایه شامل روسیه، هندوستان و عثمانی بوده است. ایران با هر سه کشور از طریق خشکی و دریا مبادلات تجاری داشته است.
اولین مواجهه بازرگانان ایرانی با قرارداد بیمه و واژه بیمه از طریق مبادله تجاری بوده است. می‌دانیم واژه بیمه در زبان انگلیسی «اینشورنس» تلفظ می‌شود. واژه «اینشور» در زبان انگلیسی به مفهوم اطمینان و ضمانت به‌کار می‌رود و با پسوند اسم‌ساز، تبدیل به اسم نوعی قرارداد شده است. همچنین «اینشور» مترادف لغات امنیت، پوشش و تاوان است.
هندوستان از اوایل قرن نوزدهم میلادی مستعمره انگلستان بوده و در مقاطعی به صورت فرمانداری کل اداره می‌شده است. انگلیسی‌ها، برای اعمال حاکمیت خود، به مرور ساختارهای اداری و تشکیلاتی و خدماتی انگلستان را وارد هندوستان می‌کنند. کالاهای انگلیسی مخصوصاً پارچه از طریق خطوط کشتیرانی به طور مرتب از بنادر انگلستان به بنادر هندوستان مانند بمبئی و بنگاله حمل و از آنجا وارد هندوستان شده و مجدد به سایر کشورهای منطقه صادر می‌شده است. بازرگانان سایر کشورها می‌توانستند کالاهای اروپایی مورد نظر خود را در هندوستان بیابند. خطوط کشتیرانی بین بنادر بمبئی، مسقط، بصره، بوشهر و بندرعباس فعال بوده و کشتی‌های تجاری به طور مرتب در این خطوط در تردد بوده و بار و مسافر را جابه‌جا می‌کردند.
به علت حضور گسترده شرکت‌های انگلیسی در هندوستان، دفاتر شرکت‌های بیمه نیز در بنادر هندوستان حضور داشته، از این‌رو آشنایی هندی‌ها با قرارداد بیمه قبل از ایرانی‌ها بوده و واژه جدید اینشورنس، زودتر از ایران وارد زبان و فرهنگ آنان شده و معادل‌سازی شده است.
در زبان هندی واژه «بیما» معادل لغت اینشورنس در انگلیسی به‌کار می‌رود. بیما در زبان هندی به معنی ایمن، مطمئن و اطمینان است. این واژه ابداع نشده و از قبل در زبان هندی وجود داشته است. در هندوستان علاوه بر زبان هندی‌زبان اردو نیز رایج است. واژه «بیما» در گویش اردو با حفظ همان معنی زبان هندی، «بیمه» تلفظ می‌شود. هم‌اکنون نیز در پاکستان واژه بیمه در زبان اردو معادل واژه «اینشورنس» است. در پاکستان که از خط عربی و فارسی جهت نگارش استفاده می‌شود همانند خط فارسی، بیمه نوشته می‌شود.
بازرگانان مسلمان ایرانی در هنگام تجارت با بازرگانان مسلمان هندی که به زبان اردو صحبت می‌کرده‌اند با واژه بیمه و قرارداد بیمه آشنا شده‌اند و بدین‌صورت واژه بیمه بدون تغییر از هندوستان وارد زبان فارسی شده است.
اولین سند و متن فارسی که در آن واژه بیمه نگاشته و شرایط قرارداد بیمه، در آن توضیح داده شده کتاب «تحفه العالم» تالیف 1180 هجری خورشیدی (1801 میلادی) است. کتاب، شرح سفر و خاطرات میرعبداللطیف شوشتری به عراق و هندوستان است در کتاب قرارداد بیمه، توضیح داده شده و به اهمیت آن و به حضور بیمه‌گرها اشاره می‌کند.
همان‌گونه که تجار هندی در محدوده سال‌های 1800 میلادی با بیمه آشنا بوده‌اند، به علت تبادلات تجاری ایران و هند، می‌توان تصور کرد بازرگانان ایرانی نیز به تبع هندیان با قرارداد بیمه آشنا، و از خدمات آن استفاده می‌کرده‌اند.
دومین سندی که در آن واژه بیمه آمده است، سفرنامه رضا‌قلی‌میرزا نایب‌الایاله است. او نوه فتحعلی‌شاه و فرزند والی فارس بوده که بعد از فوت فتحعلی‌شاه و ابتدای حکومت محمدشاه از ایران خارج شده و خاطرات سفر خود به عراق، شام، لبنان و انگلستان را به صورت روزانه نگاشته است. تاریخ نگارش خاطرات سال 1215 خورشیدی (1836 میلادی) است. رضا‌قلی‌میرزا بازرگان نیست و هدف سفر او سیاسی است. او در گزارش مشاهدات خود، از گستردگی بازار بیمه‌نامه باربری دریایی در لندن ابراز شگفتی می‌کند. رضا‌قلی‌میرزا از قبل با واژه بیمه آشنا بوده و به راحتی در نقل شنیده‌ها این واژه را جایگزین واژه انگلیسی کرده است.
در دوره فتحعلی‌شاه، بوشهر بخشی از حکومت والی فارس بوده، احتمالاً رضا‌قلی‌میرزا از زبان بازرگانان بندر بوشهر واژه بیمه را شنیده، و از آن در نگارش خاطرات خود استفاده کرده است.
سومین سندی که در آن واژه بیمه آمده، متعلق به مجموعه اسناد و گزارش‌های دولتی بندرعباس است. در سند مذکور کارپرداز و نماینده رسمی دولت ایران در بمبئی 29 فروردین 1233 خورشیدی (1854 میلادی) همزمان با اوایل دوره ناصرالدین‌شاه، یادداشتی اعتراضی خطاب به نماینده دولت انگلیس می‌نویسد. با توجه به متن سند، فردی از اهالی جزیره قشم یاغی شده و تعدادی از بازرگانان ساکن بندرعباس را گروگان گرفته و در جزیره قشم زندانی کرده است. کالاهای تجاری گروگان‌ها را که به وسیله کشتی از بمبئی به مقصد بندرعباس حمل می‌شده توقیف و مصادره کرده است. نکته بسیار مهم این است که به گفته نماینده دولت ایران تمامی اموال مذکور از طرف بیمه‌گر انگلیسی، بیمه بوده‌اند. ناخدای یکی از همان کشتی‌ها که مالک آن ایرانی است، با در دست داشتن اسناد برای دریافت غرامت به بیمه‌گر (نویسنده در متن از عنوان «بیمه والا» استفاده می‌کند) مراجعه می‌کند. نماینده ایران استدلال می‌کند که بیمه‌گر انگلیسی که شهروند آن کشور است به علت پرداخت غرامت به بیمه‌گذاران ایرانی در نهایت متضرر می‌شود. پس بهتر است دولت انگلیس در این واقعه بی‌طرف نباشد و جهت بازپس‌گیری اموال مال‌باختگان و
آزادسازی آنان اقدام کند، و به این ترتیب مانع زیان شرکت بیمه انگلیسی شود.
با همین سند رسمی که متعلق به 162 سال پیش است دو موضوع ثابت می‌شود؛ اول اینکه بازرگانان ایرانی که از طریق دریا به تجارت می‌پرداختند از بیمه باربری دریایی استفاده می‌کردند و این موضوع امری عادی و مرسوم بوده است؛ دیگر اینکه بیمه باربری دریایی به کشتی‌های ایرانی نیز تسری یافته است. دوم اینکه در آن تاریخ واژه بیمه وارد ادبیات رسمی و دولتی شده و امری بدیهی و مفهوم تلقی می‌شده است.
دولت ایران در سال 1269 هجری خورشیدی تصمیم می‌گیرد عملیات بیمه‌گری را به صورت رسمی وارد سرزمین ایران کند. در این راستا مذاکراتی با سرمایه‌گذار متخصص انجام داده که در نهایت به تنظیم امتیازنامه اداره بیمه و حمل‌ونقل منتهی می‌شود. در مقدمه درخشان امتیازنامه به تمامی رشته‌های بیمه و ریسک‌های مربوط توجه و برای پوشش آنها از طریق قرارداد بیمه، راهکار ارائه شده است.
امتیازنامه بیمه و حمل‌ونقل در دوره ناصرالدین‌شاه به تاریخ آذر 1269 هجری خورشیدی به لازار پولیاکف که یک کارآفرین و بانکدار و سرمایه‌گذار موفق روسی بود، اعطا شد. این امتیازنامه شامل دو موضوع بود. اول ایجاد اداره بیمه به منظور پوشش خطراتی همچون آتش‌سوزی، بلایای طبیعی، مرگ‌ومیر دام و چهارپایان، ازکارافتادگی و مستمری دوران بازنشستگی مردم و خطرات ناشی از حمل‌ونقل کالاهای بازرگانان. دوم ایجاد اداره جهت حمل‌ونقل کالا در داخل مرزهای ایران و ارسال به سایر کشورها و ایجاد انبار و سایر تاسیسات مورد نیاز عملیات صنعت حمل‌ونقل. تصور نادرستی که به صورت متواتر در خصوص این امتیازنامه گفته می‌شود این است که پولیاکف، صاحب امتیازنامه بیمه و حمل‌ونقل به هر علت نتوانسته در چارچوب امتیازنامه فعالیت کند، از این‌رو امتیازنامه از درجه اعتبار ساقط و دولت ایران در تلاش خود ناکام می‌شود. در حالی که بر اساس فصل یازدهم امتیاز نامه، پولیاکف می‌تواند در جهت اجرای امتیازنامه یک شرکت تاسیس کند. بر مبنای کتاب «تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز» اثر ادوین آریدوویچ گرانتوسکی و دیگران، که از دانشمندان ایران‌شناس دانشگاه‌های مسکو و لنینگراد
بوده‌اند، او «شرکت بیمه حمل‌ونقل ایران» را بنیانگذاری می‌کند. آن شرکت در مراکز شهرهای بزرگ دفاتر حمل‌ونقل دایر کرده و خدمات حمل کالا و بیمه باربری را راه‌اندازی می‌کند. این شرکت راه‌های شوسه تهران، قزوین، انزلی و همدان را می‌سازد و ارتباط کشتیرانی میان ایران و روسیه را از راه دریای خزر برقرار می‌کند و شرکت‌های «قفقاز و مرکوری»، «شرکت شرق» و... را تشکیل می‌دهد و با پیوستن این شرکت‌ها «دفتر حمل‌ونقل ایران» را پدید می‌آورد. بر مبنای اسناد موجود در کتاب تاریخ بیمه‌های بازرگانی در ایران، سال 1289 خورشیدی حق امتیاز سالانه اداره بیمه حمل‌ونقل مطابق فصل 10 امتیازنامه، به دولت ایران پرداخت شده و شرکت بیمه حمل‌ونقل ایران هنوز فعال بوده است.
شرکت بیمه حمل‌ونقل در ایران 13 سال پس اخذ امتیازنامه در سال 1282 خورشیدی به شرکت قفقاز مرکوری که از شرکت‌های وابسته به خود بوده، اجازه تاسیس شعبه برای حمل‌ونقل و بیمه در قزوین را می‌دهد. شیوه تبلیغاتی شرکت قفقاز مرکوری برای اهالی قزوین تازگی دارد، از این‌رو از طرف شرکت مذکور با وزیر امور خارجه و حکمران قزوین برای ارائه توضیحات از نحوه عملکرد شرکت، مکاتبه می‌شود. در این سند مهم دولتی به روشنی موضوع رابطه بین امتیازنامه و کمپانی بیمه حمل‌ونقل در ایران و شرکت قفقاز مرکوری توضیح داده می‌شود. شرکت قفقاز مرکوری قبل از شروع فعالیت در قزوین در شهرهای دیگر نیز شعبه تاسیس کرده و به شیوه یکسانی امور تبلیغی خود را به انجام می‌رسانده است. در ادامه متن نامه شرکت قفقاز مرکوری به وزیر امور خارجه می‌آید. بر مبنای این سند سال 1282 خورشیدی عملیات بیمه‌گری در قزوین از طریق شرکت قفقاز مرکوری، به طور رسمی آغاز شده است. در سال‌های بعد شرکت بیمه روسی دیگری به نام نادژدا نیز در چارچوب امتیارنامه در ایران حضور می‌یابد.
امتیازنامه بیمه حمل‌ونقل، یک قرارداد انحصاری در رشته بیمه حمل‌ونقل برای مدت 75 سال بود. موضوع انحصار امتیازنامه بعد از 11 سال از شروع فعالیت شرکت حمل‌ونقل ایران ایجاد مشکل می‌کند. شرکت بیشتر در رشته بیمه باربری فعال است و به سایر رشته‌های بیمه‌ای نمی‌پردازد، مدیریت شرکت بر مبنای سند بعدی علت فعالیت در یک رشته بیمه را عدم استقبال ایرانیان از سایر رشته‌ها می‌داند. از طرف دیگر انحصار در حمل‌ونقل شرکتی کالا اسباب اعتراض ایرانیان را فراهم می‌کند. سفارت روسیه در ایران به طور جدی بر اجرای امتیازنامه نظارت می‌کرده و به هیچ‌کس اجازه فعالیت در حوزه بیمه و تاسیس شرکت حمل‌ونقل نمی‌داده. درخواست‌هایی نیز از سوی اشخاص حقیقی یا حقوقی خارجی برای فعالیت در حوزه بیمه و حمل‌ونقل به وزارت خارجه می‌رسیده، ولی به علت انحصار موجود در امتیازنامه، امکان بررسی و عقد قرارداد جدید ممکن نبوده است. سرانجام این امتیازنامه بعد از انقلاب اکتبر 1917 به همراه سایر امتیازات دولت روسیه تزاری لغو می‌شود. در ژوئن 1919 مصادف با تیرماه 1298 هجری خورشیدی، دولت روسیه طی نامه‌ای به دولت ایران، تمام امتیازات تحصیلی روسیه تزاری را به صورت یکجا لغو و
باطل اعلام می‌کند.
در سال 1918 میلادی تمام شرکت‌های بیمه خصوصی در روسیه از سوی دولت سوسیالیستی جدید، ملی اعلام می‌شوند و دولت خود خدمات بیمه را بر عهده می‌گیرد. در نهایت در سال 1925 میلادی تنها شرکت دولتی بیمه در اتحاد جماهیر شوروی با نام گوستراخ تاسیس می‌شود. با خروج روسیه از بازار بیمه ایران، انگلستان تا حضور مجدد شرکت بیمه دولتی گوستراخ روسیه جایگزین آن می‌شود. در همین راستا شرکت بیمه انگلیسی «آلیانس» دفتر نمایندگی خود را در ایران تاسیس می‌کند. شرکت بیمه آلیانس حدود سال 1300 خورشیدی وارد بازار بیمه کشور می‌شود.
بر مبنای مدارک سازمان اسناد ملی ایران و وزارت امور خارجه، در ابتدا شرکت رودیتی نماینده رسمی شرکت آلیانس، بدون مجوز رسمی از دولت فعالیت خود را در ایران آغاز می‌کند. اولیای امور جهت اخذ مجوز به شرکت تذکر می‌دهند. در سال 1302 خورشیدی نمایندگی شرکت بیمه آلیانس در ایران درخواست رسمی تاسیس دفاتر بیمه در مازندران و رشت، برای فروش بیمه‌نامه آتش‌سوزی را توسط سفارت انگلستان ارائه می‌کند. با توجه به لغو امتیازنامه بیمه حمل‌ونقل، کمیسیونی در وزارت امور خارجه جهت تصمیم‌گیری تشکیل می‌شود. کمیسیون با اعطای امتیازنامه و ایجاد انحصار مخالف است و نگران حقوق بیمه‌شدگان ایرانی است. در نهایت نمایندگان عضو کمیسیون که از وزارتخانه‌های عدلیه، فواید عامه، مالیه و امور خارجه بودند، پیشنهاد می‌دهند همانند سایر کشورها در ایران نیز قانون و مقررات مخصوص فعالیت شرکت‌های بیمه تهیه شود و با نظر مشورتی خزانه‌دار کل ایران که ارائه خدمات بیمه را ضروری می‌داند، در سال 1303 خورشیدی، با تاسیس دفاتر فروش بیمه توسط شرکت ژوزف رودیتی نمایندگی رسمی شرکت بیمه آلیانس در ایران موافقت می‌شود. به مرور زمان شرکت‌های بیمه دیگری نیز دفاتر نمایندگی خود را در
ایران تاسیس می‌کنند.
قانون ثبت شرکت‌ها
قانون ثبت شرکت‌ها در ایران در سال 1310 خورشیدی به تصویب مجلس شورای ملی می‌رسد. تا قبل از آن تاریخ قوانین و مقررات لازم برای شناسایی شرکت‌های بیمه وجود نداشته و در عمل امکان نظارت بر عملکرد آنها نیز غیرممکن بوده است.
موضوع لزوم تصویب قانون و مقررات مخصوص بیمه، در سال‌های بعد نیز مورد توجه مقامات بوده است. از سال 1300 خورشیدی تا تاسیس شرکت بیمه ایران در سال 1314 حدود 20 شرکت خارجی در ایران بیمه‌نامه در رشته‌های مختلف توسط نمایندگی‌ها یا شعب خود عرضه می‌کردند.
بیمه ایرانی
اندیشه تاسیس بیمه‌ای ایرانی، در حدود همان سال در ذهن دکتر آقایان جرقه خورد. او که سرمایه این کار را در اختیار نداشت، فکر خود را با علی‌اکبر‌خان داور در میان گذاشت و او نیز با قبول این پیشنهاد، تشکیل یک شرکت بیمه داخلی را با سرمایه دولت در برنامه خود قرار داد و در نهایت بحث مجوز قانونی تاسیس شرکت بیمه و تامین سرمایه اولیه در لایحه قانونی بودجه کل کشور در سال 1314 گنجانیده و به تصویب رسید.
بیمه ایران پیشگام بیمه‌های ایرانی، به‌رغم هجمه و کارشکنی بیمه‌های خارجی، موفق شد از آذرماه 1314 صدور بیمه‌نامه در رشته‌های مختلف را آغاز و ظرف یک سال در شهرهای مشهد، شیراز، اصفهان، همدان، اهواز و بوشهر نمایندگی تاسیس کند و همزمان تعدادی از دانشجویان رشته‌های اقتصاد و تجارت برای آموختن فنون بیمه به خارج از کشور اعزام شدند. در همان سال نخست، 62 درصد بازار بیمه کشور را در اختیار گرفت و سهم موسسات خارجی را از 100 به 38 درصد تقلیل داد، به علاوه درصد واگذاری اتکایی را که پیش از آن حدود 90 درصد بود به 44 درصد تقلیل داد و با کاهش نرخ حق بیمه در برخی از رشته‌ها به حدود 50 درصد نرخ‌های قبلی، در گسترش بیمه نقش موثری ایفا کرد. به طوری که امروز نه‌تنها در سراسر کشور، بلکه در کشورهای اروپایی و آسیایی، به ویژه در خاورمیانه نامی پرآوازه و آشناست.
دیدگاه تان را بنویسید