کفش آهنین پوشیدم

می‌گوید وقتی در رشته میکروبیولوژی وارد دانشگاه شدم می‌دانستم که می‌خواهم دکترا بگیرم نه فقط برای آنکه تدریس کنم، برای آنکه یک کسب‌وکار بزرگ بیافرینم. و حالا او مدیرعامل شرکت تک‌ژن‌زیست، تنها تولیدکننده صنعتی پروبیوتیک‌ها در کشور است. دکتر مریم تاج‌آبادی‌ابراهیمی، موفقیت خود را مرهون شبکه علمی می‌داند که پس از تاسیس انجمن پروبیوتیک و غذاهای فراسودمند ایران شکل گرفته است. وی می‌گوید برای کسب مجوز از وزارت صنایع و دیگر سازمان‌های ذی‌ربط دوندگی‌های فراوان کرده است اما خوشحال است که ثمره این تلاش‌ها تدوین 13 استاندارد ملی در صنعت پروبیوتیک، ایجاد کالچر کالکشن پروبیوتیک‌ها در مرکز ذخایر ژنتیک ایران و راه‌اندازی تنها تولیدکننده صنعتی پروبیوتیک در منطقه است. رئیس انجمن پروبیوتیک ایران مزایای محصولات شرکتش را کیفیت برتر و قیمت کمتر در مقایسه با محصولات خارجی می‌داند و می‌گوید اکنون که نیاز بازار داخلی تامین شده در جست‌وجوی بازارافزایی و یافتن فرصت‌هایی برای صادرات است.

چرا میکروارگانیسم‌ها؟ این ایده که می‌شود با باکتری‌ها کارآفرینی کرد چگونه به ذهنتان رسید؟

من همیشه کلاس‌های درسم را با این جمله آغاز می‌کنم: «میکروارگانیسم‌ها امپراتورهای نامرئی زمین‌اند». یعنی برخلاف تصور ما که ما فکر می‌کنیم میکروب‌ها مزاحم هستند و بیماری ایجاد می‌کنند، از میلیون‌ها میلیون باکتری که در دنیا وجود دارد فقط 200 تای آنها بیماری‌زا هستند و بقیه آنها مفیدند. بنابراین ما میکروب‌ها را مانند کارخانه‌های کوچکی می‌بینیم که محصولات بسیار باارزش و گرانی تولید می‌کنند. شاید بتوان گفت میکروبیولوژیِ صنعتی که یکی از زیرشاخه‌های میکروبیولوژی کاربردی یا applied microbiology است، یکی از سودآورترین و باارزش‌ترین علومی است که در دنیا وجود دارد، چراکه ما از محصولاتی که رشد و تکثیرشان هزینه بسیار کمی دارد استفاده می‌کنیم و محصولات بسیار باارزشی را تولید می‌کنیم به همین دلیل ارزش افزوده خیلی بالایی ایجاد می‌کنند.

چرا به سراغ پروبیوتیک‌ها رفتید؟

وقتی که می‌خواستم تز دکترای خود را بنویسم، این دید را داشتم که قطعاً باید روی میکروب‌ها کار کنم و می‌دانستم که می‌خواهم میکروب‌ها را وارد صنعت کنم. یعنی می‌خواستم با آنها یک کار صنعتی را شروع کنم. صنایع مختلفی را بررسی کردم، صنعت نفت، صنعت طلا، صنعت استخراج فلزات؛ اینها همه جاهایی هستند که از میکروب‌ها استفاده می‌کنند. اما شرایط اقتصادی ایران به من نشان می‌داد که غذا حرف اصلی را می‌زند. یعنی صنایع غذایی جایی بود که می‌توانستم بهترین نتیجه را از آن بگیرم. در میان مواد غذایی هم جایی که میکروب‌ها بیشترین کاربرد را دارند صنعت لبنیات است. به همین دلیل به شرکت پگاه رفتم. آنجا آقای دکتر جودکی به من گفتند که در دنیا، در صنایع لبنی دارند روی پروبیوتیک‌ها کار می‌کنند و ما هم مایل هستیم از این صنعت استفاده کنیم. ضمناً اشاره کردند که ما محصولات لبنی مختلفی در سراسر ایران داریم ولی ذخیره‌ای از باکتری‌های آنها نداریم. ببینید محصولات لبنی هر منطقه با منطقه دیگر متفاوت است. اکوسیستم بسیار گسترده و وسیعی داریم که به دلیل شرایط جغرافیایی خاص، محصولات مختلفی با طعم‌های مختلف می‌دهد. ایشان می‌گفتند ای کاش جایی وجود داشت که این محصولات را می‌گرفت، باکتری‌های آنها را ذخیره می‌کرد تا بعداً از آنها استفاده شود. ایده پروبیوتیک‌ها از همین‌جا در من شکل گرفت. بنابراین تز دکترای خودم را «جداسازی و شناسایی باکتری‌های پروبیوتیک از محصولات لبنی تخمیری» انتخاب کردم. در مراحل نهایی که تزم تقریباً داشت تمام می‌شد مقاله‌ای فرستادم برای کنگره‌ای در اسلواکی که کنگره پروبیوتیک بود و محققان تمام دنیا در آنجا جمع می‌شدند و تصمیم می‌گرفتند که دو سال بعد باید چه کار کنند. آنجا بود که متوجه شدم ایران در این علم از بقیه دنیا خیلی عقب نیست و تولید پروبیوتیک‌ها هم کار پیچیده‌ای نیست. همان جا با این صنعت، نحوه تولید و بازار پروبیوتیک‌ها آشنا شدم و این باعث شد که بعد از بازگشت به ایران، در سال 1388 انجمن پروبیوتیک و غذاهای فراسودمند را تاسیس کنم. با تاسیس این انجمن، یک شبکه علمی بسیار قوی شکل گرفت و این شبکه علمی کمک کرد که زنجیره تولید کامل شود. می‌خواهم بگویم که اگر می‌خواهید کارآفرین شوید نمی‌توانید همه چیز را به خودتان معطوف کنید. باید بدانید که چگونه یک شبکه و یک تیم را ایجاد و رهبری کنید. در نهایت توانستیم شرکت تک‌ژن‌زیست را در سال 1391 راه‌اندازی کنیم و برای اولین بار در کشور در مقیاس صنعتی به تولید پروبیوتیک بپردازیم. البته پیش از ما شرکت‌های کوچک یا دانشگاهی این کار را انجام می‌دادند ولی در مقیاس صنعتی، شرکت تک‌ژن‌زیست تولید میکروارگانیسم‌های کاربردی در صنایع غذایی را استارت زد.

برای کسب مجوز چه مراحلی را طی کردید و با چه مشکلاتی مواجه شدید؟

اگر از مشکلات بپرسید، باید بگویم که یک کفش آهنین پوشیدم! خیلی سخت بود چراکه چنین محصولی در کشور وجود نداشت و اصلاً چنین شاخه‌ای در وزارت صنایع هم نبود. یعنی در قدم اول، باید می‌رفتم به وزارت صنایع و تعریف می‌کردم که چنین محصولی در دنیا وجود دارد و می‌تواند در ایران هم تولید شود. خاطرم هست که به من گفتند باید بروی از وزارت اطلاعات هم مجوز بگیری، چون می‌خواهی میکروب تولید کنی! شاید باورتان نشود اما بارها رفتم، رودررو با کارشناسان وزارت صنایع نشستم و توضیح دادم که اصلاً تولید میکروب چیست و ما می‌خواهیم چه کارهایی انجام بدهیم تا بالاخره توانستم مجوز وزارت صنایع را بگیرم. بعد از وزارت صنایع نوبت جاهای دیگر شد. ببینید میکروارگانیسم‌های کاربردی می‌تواند در صنایع مختلفی مورد استفاده قرار بگیرد؛ در صنایع غذایی، در صنعت داروسازی یا به عنوان مکمل دام و طیور و آبزیان. و من از تک‌تک این سازمان‌ها مجوز گرفتم. اما سخت‌ترین قسمت کار این بود که همه این اقدامات برای اولین بار انجام می‌شد. یک وقت شما می‌خواهید مجوز تولید بیسکویت بگیرید، ده‌ها نفر قبل از شما این کار را کرده‌اند پس قوانین و استانداردهای آن مشخص است. ولی در صنعت پروبیوتیک هیچ‌کدام از اینها مشخص نبود ما باید به طور موازی، استاندارد تدوین می‌کردیم و از طرف دیگر می‌رفتیم مجوزها را می‌گرفتیم. به هر حال خوبی این همه دوندگی و تلاش این بود که ما الان 13 استاندارد ملی برای پروبیوتیک داریم.

تدوین این استانداردها حاصل همان شبکه علمی بودید که گفتید؟

بله، حاصل تلاش‌های انجمن پروبیوتیک. انجمن به عنوان یکی از پایه‌های این امر تمام دانشگاه‌ها، انستیتوهای مختلف و گروه‌های علمی را گرد هم آورد و گفت اگر قرار است این محصول به بازار بیاید و صادرات هم داشته باشد، اول از همه باید استانداردهای آن مطابق با استانداردهای بین‌المللی باشد. بنابراین اول از همه استانداردهای تولید تدوین شد و بر اساس استانداردهایی که کیفیت بین‌المللی را تضمین می‌کرد تولید محصولات آغاز شد.

همین‌جا بگویم که ایده دکتر جودکی هم به ثمر رسید. ما اکنون در مرکز ذخایر ژنتیکی ایران یک کالچر کالکشن (‌Culture Collection) باکتری‌های اسیدلاکتیک و پروبیوتیک را داریم که هر کس در ایران کار می‌کند می‌تواند در آنجا ثبتش کند و تا صد سال دیگر هم باقی است و اگر کسی بخواهد می‌تواند از آن استفاده کند.

سرمایه اولیه تولید چگونه تامین شد؟ آیا از کمک‌های دولتی هم استفاده کردید؟

کمک‌های دولتی تقریباً ناچیز بود. سرمایه‌گذاری در اصل کاملاً از سوی بخش خصوصی صورت گرفت و نقش همسرم در این زمینه پررنگ بود. می‌توانم بگویم شرکت تک‌ژن‌زیست با سرمایه و همکاری سه نفر شروع به کار کرد و مرحله به مرحله افراد اضافه شدند و بالاخره سرمایه‌گذاری گسترش پیدا کرد.

شما در واقع محصولی تولید می‌کنید که باید در صنایع دیگر استفاده شود؛ مثل صنایع غذایی. این صنایع چقدر از محصولات شما استقبال کردند؟

صنعت پروبیوتیک در تمام دنیا بسیار سودآور است. حتی زمانی که رکود اقتصادی وجود داشته است، ما در دنیا شاهد رشد محصولات پروبیوتیک و فراسودمند بوده‌ایم. صنایع غذایی ما باهوش است، این آلارم را دریافت کرده بود و این پذیرش و آمادگی را تا حدودی داشت. در دنیا صنایع غیرلبنی هم وارد محصولات پروبیوتیک شده‌اند، مانند بیسکویت‌ها، کیک‌ها، شکلات، آدامس، آب‌میوه‌ها، غلات و صبحانه و‌... و بازار این محصولات کم‌کم دارد قوی‌تر از بازار لبنیات می‌شود. چرا؟ چون غلات و مواد غذایی خشک ماندگاری بالاتری دارند. به همین دلیل صنایع غذایی ما به خوبی از پروبیوتیک‌ها استقبال کردند؛ شرکت مینو، بیسکویت سبوس‌دار پروبیوتیک را با برند جوانه به بازار آورد. بیسکویت گرجی بعد از آن آمد. صنعت ماکارونی وارد این قضیه شد، کیک درنا همین‌طور. تولیدکنندگان شکلات هم دارند مذاکره می‌کنند تا وارد بازار شوند. نمی‌توانم بگویم که این محصولات بازار خیلی خوبی را میان مردم پیدا کرده‌اند، زیرا مردم هنوز به قدر کافی با اهمیت پروبیوتیک‌ها آشنا نیستند اما به نظر من صنایع ما، اهمیت موضوع را زود درک کردند و البته تلاش‌های تیم بازاریابی ما هم بی‌تاثیر نبود.

در حوزه پروبیوتیک‌های غیرانسانی یعنی پروبیوتیک‌های دام و طیور و آبزیان هم به همین اندازه بازار مستعد بود؟

ابتدا بگویم که این بازار مستعد ایجاد شده است، یعنی با تلاش‌های ما برای اطلاع‌رسانی و ارتقای آگاهی در صنایع این بازار ایجاد شد. در مورد صنعت دام و طیور و آبزیان نکته‌ای که وجود داشت این بود که مصرف‌کننده بلافاصله نتیجه استفاده از پروبیوتیک را حس می‌کرد. یعنی اینکه اولاً مصرف‌کنندگان مکمل پروبیوتیک را می‌شناختند و قبلاً با آن آشنا شده بودند، بعد هم در مزرعه، مرغداری یا دامداری خود از آن استفاده می‌کردند. وقتی هم می‌دیدند که راندمان تولید را بالا می‌برد، دوباره به سراغش می‌رفتند. نکته دیگر این بود که تولیدات ما را با نمونه‌های وارداتی مقایسه می‌کردند و به این نتیجه می‌رسیدند که قیمت برایشان منصفانه‌تر است ضمن آنکه با کیفیت خیلی خوبی مواجه می‌شدند.

مزایای پروبیوتیک‌های شما نسبت به محصولات مشابه خارجی چیست؟ آیا با نمونه‌های وارداتی قابل رقابت است؟

صددرصد. در نمونه‌هایی که از کشورهای دیگر وارد می‌شود، دو مشکل وجود دارد. یکی اینکه میکروب زنده قرار است در مسیری بسیار طولانی منتقل شود؛ صرف نظر از هزینه‌های حمل‌ونقل، این مسافت و زمان کیفیت محصول را کاهش می‌دهد. نکته دوم اینکه فلور میکروبی مردم هر منطقه خاص همان منطقه است. به بیان ساده فلور میکروبی من و شما خیلی به همدیگر نزدیک‌تر است تا به یک خانم اروپایی. میکروب‌هایی که ما داریم، میکروب‌های مفیدی که بدن ما را حفظ می‌کند با یک فرد اروپایی متفاوت است. بنابراین هرقدر این ایزوله‌ها بومی‌تر باشد، اثرات بهتری دارد. مثلاً پروبیوتیکی که ما در بیسکویت‌ها استفاده می‌کنیم، از ترخینه کرمانشاه جدا شده است. یا آنچه در دامداری‌ها و مرغداری‌ها استفاده می‌شود، از خود دامداری‌ها و مرغداری‌های ایران جدا شده است، بنابراین کارایی بیشتری دارد. از نظر کیفیت تولید هم، ما فرآیند تولید و حتی چیدمان خط تولید را بر اساس چیدمان‌های اروپایی انجام داده‌ایم. یعنی شرکت‌های اروپایی آمده‌اند نقشه و طراحی را برای ما پیاده کرده‌اند، به همین علت پروبیوتیکی با کیفیتی مشابه محصولات خارجی تولید می‌شود که پتانسیل صادرات هم دارد. می‌خواهم بگویم اولین مزیت ما کیفیت است و دومین مزیت، قیمت. از نظر قیمت تقریباً نصف قیمت محصولات خارجی به دست مصرف‌کننده می‌رسد و این برای مصرف‌کننده مزیت مهمی محسوب می‌شود.

آیا به مرحله صادرات پروبیوتیک هم رسیده‌اید؟

در نظر بگیرید که تنها دو سه سال است که ما این محصولات را به بازار عرضه کرده‌ایم و اول راه هستیم. به هر حال برای صادرات هم تلاش خود را کرده‌ایم. در نمایشگاه فرانسه شرکت کردیم، یکسری ارتباط گرفتیم و در حال مذاکره هستیم. برای صادرات به کشورهای همسایه به خصوص در زمینه مکمل دام و طیور و آبزیان، کارهایی را شروع کرده‌ایم اما همان‌طور که گفتم در ابتدای راهیم.

به نظر می‌رسد در کنار شرکت‌های تولیدکننده پروبیوتیک در جهان فرصت بسیار مناسبی برای فعالیت شرکت‌هایی فراهم است که کار برندینگ و بازاریابی این محصولات را انجام می‌دهند. آیا در ایران هم فرصت چنین کارآفرینی وجود دارد؟

بله، دقیقاً، ببینید تولید پروبیوتیک وقتی صنعتی می‌شود، حجم بسیار زیادی را تولید می‌کند، یعنی یا صنعتی هست یا نیست. اگر صنعتی است، پس حجم تولید بسیار بالایی دارد. به همین علت ما در دنیا شرکت‌های تولیدکننده میکروب زیادی نداریم، بلکه شرکت‌های برندینگ و مارکتینگ زیادی داریم. این شرکت‌ها می‌روند و محصول را از شرکت اصلی می‌خرند و بعد فرمولاسیونی را بر روی آن انجام می‌دهند و تحت عنوان یک برند خاص وارد بازار می‌کنند.

مثل دنون یا نستله؟

بله، در واقع شرکتی که میکروب تولید می‌کند یک شرکت دیگر است و میکروب را به این شرکت‌ها می‌دهد و آنها را وارد فرمولاسیون می‌کنند و می‌فروشند. در خاورمیانه، ایران تنها کشوری است که شرکت تولیدکننده صنعتی پروبیوتیک دارد. بنابراین اگر ما بتوانیم وارد بازارهای منطقه شویم، می‌توانیم از این مزیت به خوبی استفاده کنیم. این از نظر صنعتی. از نظر علمی هم طرح ممیزی که معاونت علمی ریاست‌جمهوری انجام داد و در آن کل مقالاتی را که در زمینه پروبیوتیک در دنیا منتشر شده و پروژه‌هایی را که انجام شده است بررسی می‌کنند نشان داد که ایران رتبه اول را در منطقه دارد. و این رتبه علمی به خاطر همان شبکه علمی انجمن پروبیوتیک است. انجمن پروبیوتیک شش سال است که تاسیس شده و به غیر از سال اول، هر سال رتبه عالی و ممتاز را داشته است.

شرکت تک‌ژن‌زیست ثبت 10 اختراع را در کارنامه خود دارد و این نشان می‌دهد تحقیق و توسعه در صنعت شما از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. چقدر بودجه به بخش تحقیق و توسعه اختصاص می‌دهید؟

تقریباً بیش از 12 تا 15 درصد بودجه‌مان را مستقیماً به تحقیق و توسعه (R&D) اختصاص می‌دهیم. به علاوه مثل کاری که تمام دنیا می‌کنند، از آن شبکه علمی کشور هم کمال استفاده را می‌کنیم. شرکت تک‌ژن‌زیست، تاکنون سه قرارداد دانش فنی را با موسسات تحقیقاتی مختلف منعقد کرده است. یعنی به غیر از هزینه‌ای که خودمان می‌کنیم، خرید دانش فنی از موسسات تحقیقاتی و دانشگاه‌های مختلف را هم داریم. صنعت ما صنعتی است که اگر در آن دائم تحقیقات و نوآوری نباشد کیفیت خود را از دست می‌دهد. پس اگر بخواهد کیفیت به‌روزی داشته باشد و در بازار جهانی جایی پیدا کند باید پیوسته در جست‌وجوی نوآوری باشد. در این سه سال 150 پایان‌نامه، مقاله، پروژه دانشجویی و طرح دانشگاهی روی محصولات پروبیوتیک کار کرده‌اند تا این محصولات وارد بازار شده است و این تعداد کار علمی خیلی چشمگیر است. همین باعث می‌شود که خیلی راحت‌تر بتواند بازار را بگیرد و راحت‌تر وارد بازار جهانی شود و فعالیتش ادامه پیدا کند.

آیا پس از شما شرکت‌های دیگر هم وارد این صنعت شدند؟

در شاخه‌های دیگر بله. می‌توانم بگویم در زمینه میکروارگانیسم‌های کاربردی در صنایع غذایی فقط شرکت تک‌ژن فعال است. اما در شاخه دام و طیور، شرکت‌های دیگری در شاخه‌های کوچک‌تر مثلاً در مکمل‌های پروبیوتیک به صورت قرص و کپسول، کارشان را شروع کرده‌اند و وارد بازار شده‌اند. اما تنها تولیدکننده میکروارگانیسم‌های کاربردی در صنایع غذایی و در مقیاس صنعتی ما هستیم.

به نظر شما بازار داخلی هنوز فرصت رقابت دارد یا تک‌ژن توانسته است به تمام نیازهای بازار پاسخ بدهد؟

همان‌طور که گفتم حجم تولید خیلی بالاست. به همین علت ما به صادرات فکر می‌کنیم و بازار ایران کفاف تولیدات ما را نمی‌دهد. پس مجبوریم بازارهای صادراتی را داشته باشیم. شاید به همین دلیل است که شرکت‌های دیگر وارد نشدند زیرا می‌بینند که ظرفیت پر است و دلیلی برای ورود به این بازار نیست. اما برای شرکت‌هایی که بتوانند در فرمولاسیون کمک کنند، یا در حوزه مارکتینگ و برندینگ فعالیت کنند، فرصت کارآفرینی بسیاری هست. همان‌طور که در ایران تولیدات ما توانست جایگزین محصولات وارداتی شود در بازارهای خارجی نیز این اتفاق می‌تواند بیفتد و به خاطر مزایای رقابتی که وجود دارد، زمینه صادرات گسترده فراهم شود.