پایان انحصار خزر

اگر از حدود 20 سال پیش وضعیت تولید و صادرات خاویار ایران را با وضعیت کنونی آن مقایسه کنیم متوجه می‌شویم که صادرات خاویار ایران با افت شدیدی روبه‌رو شده است. همچنان که بررسی آمار رسمی صادرات در سال 1373، بیانگر این است که صادرات خاویار در آن سال، حدود 70 میلیون دلار و البته صادرات کل آبزیان در آن سال، حدود 90 میلیون دلار بوده است. در حالی که صادرات خاویار در سال 1393 به حدود 750 هزار دلار و صادرات آبزیان به حدود 300 میلیون دلار رسیده است. پیام این آمار این است که در حالی که ما طی این 20 سال؛ در صادرات آبزیان رشد داشته‌ایم ولی در صادرات خاویار نابود شده‌ایم و اکنون باید بررسی کرد که چرا چنین اتفاقی افتاده است؟
موضوع این است که باید بدانیم خاویار دیگر در انحصار خزر نیست. 20 سال پیش، این محصول فقط در خزر یافت می‌شد و پرورش آن نیز صورت نمی‌گرفت ولی به دلایل مختلف زیست‌محیطی، صید غیرمجاز و... نسل ماهی‌های خزری رو به انقراض رفت و از سوی دیگر کشورهای دیگری اقدام به پرورش ماهی خاویاری کردند.
اکنون صید ماهی خاویاری از دریای خزر ممنوع شده است و سازمان ملل اعلام کرده است خزر منطقه حفاظت‌شده است و حتی اگر در جایی یک گرم خاویار دریایی دیده شود، برای کشور و شرکت متخلف جریمه‌های بسیاری به دنبال خواهد داشت.
در واقع اتفاقی در طبیعت افتاده است که کشورهای حاشیه خزر در آن نقش داشته‌اند و آن اتفاق باعث شده است که تولید و صید خاویار از دریای خزر به صفر برسد. بنابراین در حال حاضر می‌بینیم برداشت از منبعی که برای ما 20 سال پیش 70 میلیون دلار ارزآوری داشته اکنون به صفر رسیده است.
البته صید غیرمجاز هنوز انجام می‌شود ولی با توجه به اینکه خاویار حتماً باید به صورت بسته‌بندی‌شده به فروش برسد و از سوی دیگر خاویار صید‌شده، نیاز به فرآوری دارد و مراکز فرآوری کشور نیز دو مرکز دولتی هستند که از نظر نهادهای بین‌المللی نیز شناخته شده‌اند در نتیجه خاویار دریایی را تحویل نمی‌گیرند، بنابراین نمی‌تواند صید غیرمجاز خیلی وسیع باشد. حتی اگر صیدی صورت بگیرد، نمی‌شود با گونی و سطل و... آن را به کشورهای دیگر فرستاد و همچنین با توجه به کمیابی خاویار صید آن به قدری دشوار شده است که صید خاویار اساساً برای صیاد صرف چندانی ندارد.

آمار صادرات خاویار گمرک چه چیزی را نشان می‌دهد؟
خاویاری که اکنون از ایران به کشورهای مختلف دنیا صادر می‌شود، خاویار پرورشی است. در واقع تولید خاویار از دریا به خشکی منتقل شده است البته پرورش ماهی خاویار کاری زمان‌بر است. چون ماهی خاویار از زمان تولد 10 سال طول می‌کشد که اقدام به تخم‌ریزی کند. از سوی دیگر نیز این کار سرمایه‌بر است. در این زمینه شیلات نیز همکاری‌های لازم را با بخش خصوصی کرد همچنان که بچه ماهی‌هایی را که در اختیار داشت با قیمتی ارزان و در مواردی رایگان در اختیار سرمایه‌گذاران قرار داد تا برای پرورش این بچه ماهی‌ها اقدام کنند.
اکنون همه مراحل پرورش ماهی خاویار دست بخش خصوصی است. اصولاً دولت دخالت چندانی در پرورش آبزیان نمی‌کند و همه امور را بخش خصوصی انجام داده و بخش خصوصی نیز در استان‌های گیلان و مازندران مراکز پرورش خاویار را راه‌اندازی کرده است. البته اکنون خوشبختانه می‌بینیم که در استان‌هایی مانند قم و خوزستان نیز پرورش خاویار آغاز شده است.

تولید خاویار پنج برابر می‌شود
اکنون توانسته‌ایم هر سال تولید خاویار پرورشی را در کشور افزایش دهیم و به رقم تولید 800‌کیلویی و صادرات 705 هزار‌دلاری در سال برسیم و البته با توجه به سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده پیش‌بینی می‌کنیم این میزان تا سال‌های آینده به پنج برابر برسد.
به زودی با سرمایه‌گذاری که در بخش خاویار شده است، بازاریابی یکی از دغدغه‌های اصلی سرمایه‌گذاران است. همچنان که دیدیم حدود 20 روز پیش اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس‌جمهور به مازندران رفت و بزرگ‌ترین مرکز تولید ماهی خاویاری و خاویار در خاورمیانه را افتتاح کرد.
بنابراین به زودی تولید خاویار در کشور ما بیش از پنج برابر می‌شود و برای فروش این میزان نیاز به بازاریابی بهتری داریم. البته فعلاً همین اندازه‌ای که اکنون تولید می‌شود به فروش می‌رسد ولی باید برای مقادیری که در آینده تولید خواهد شد، بازاریابی شود.
در بحث پرورش خاویار کشور، اکنون به کنسروسازی خاویار نیز توجه می‌شود. دو مرکز دولتی تولید خاویار که از قدیم در گیلان و مازندران وجود داشتند، کار بسته‌بندی خاویار را هم به صورت یک کیلویی و هم در مقادیر اندک به صورت گرمی انجام می‌دهند و باید در نظر داشته باشید که اکنون برند خاویار ایرانی و همچنین بسته‌بندی‌های آن در دنیا، کاملاً شناخته شده است.

چین خاویار هم تولید می‌کند!
البته در نظر بگیرید که اکنون بسیاری از کشورها، برای پرورش خاویار اقدام کرده‌اند. در واقع اکنون در پرورش خاویار کشورهایی دست‌به‌کارند که اساساً در حاشیه خزر قرار ندارند، از جمله این کشورها می‌توان به مجارستان، فرانسه، آلمان، کشورهای اروپایی، کشورهای عربی و حتی چین اشاره کرد. نکته جالب اینجاست که طبیعت کشوری مانند چین اصلاً اجازه نمی‌دهد که بتوانند خاویار پرورش دهند ولی آنها نیز به این موضوع ورود کرده‌اند. البته اکنون نمی‌توانیم از این کشورها به عنوان رقبای خود یاد کنیم ولی با توجه به فعالیت‌های گسترده این کشورها در حوزه پرورش خاویار، در سال‌های آینده محصولات این کشورها، رقیبان جدی برای خاویار تولید‌شده در ایران به حساب می‌آیند.
نکته‌ای که توجه به آن برای سرمایه‌گذاران ضروری است، این است که با توجه به تمایل کشورهای مختلف برای پرورش خاویار و افزایش ظرفیت تولید خاویار پرورشی در کشورهای تولیدکننده، قیمت این محصول در سال‌های آینده کاهش یافته و این نکته برای سرمایه‌گذاران قابل توجه است که برای محصولی که در آینده به دست می‌آید نباید انتظار قیمت خاویاری را داشته باشند که در گذشته صید شده و به فروش می‌رسید.

ایرانیان چقدر خاویار مصرف می‌کنند؟
خاویار در ایران هم مشتری دارد، البته آمار دقیقی در این زمینه وجود ندارد. ولی چون قیمت آن گران است، مصرف آن در کشور نیز بسیار محدود است. به طور کلی می‌توانیم بگوییم که نهایتاً در کشور فقط 100 کیلو خاویار مصرف می‌شود و بخش عمده‌ای از این محصول به کشورهای خارجی صادر می‌شود. من فکر می‌کنم که ما به جای اینکه مدام به این بپردازیم که چرا تولید خاویار در خزر کم شده است، بهتر است نیمه پر لیوان را نگاه کنیم. اکنون بیشترین میزان رهاسازی خاویار در دریای خزر توسط ایران و روسیه انجام می‌گیرد و این موضوع نشان می‌دهد که ایران در این زمینه همکاری می‌کند.
روسیه سهم بیشتری در این زمینه دارد ولی ایران از نظر مقداری، تعداد بیشتری بچه ماهی تکثیر می‌کند و در بازسازی ذخایر موثر‌تر است. اکنون گفتن مدام اینکه خاویار رو به انقراض است دردی را دوا نمی‌کند بیشتر بهتر است به این بپردازیم که اکنون چه اقداماتی برای احیای خاویار در حال انجام است. از سوی دیگر ما توانسته‌ایم جایگزین خاویار را پیدا کنیم و بنا بر آمار توانستیم صادرات سایر محصولات دریایی را هم بالا ببریم همچنان که صادرات این محصولات نسبت به سال‌های گذشته چندین برابر شده‌اند.
صیادان در سال‌های اخیر اقدام به صادرات ماهیان گرم‌آبی مثل میگو و همچنین اقدام به صادرات برخی ماهی‌های خلیج‌فارس کرده‌اند که حرام‌گوشت هستند و در کشور مصرف نمی‌شوند و همین موضوع به بالا رفتن آمار صادرات آبزیان از کشور کمک کرده است.
توجه به این نکته را ضروری می‌دانم که در سال 1393 از فرش ایرانی که صنعت آن در کشور ما قدمت دیرینه دارد، چیزی در حدود 400 میلیون دلار صادر شده است ولی صادرات خاویار پرورشی ایرانی به 750 هزار دلار رسیده است. این در حالی است که پرورش خاویار در ایران قدمت 20‌ساله دارد.