«دست نامرئی» اسمیت، دست اقتصاد را گرفت

انتشار کتاب «ثروت ملل»، تولد اقتصاد و سرمایه‌داری مدرن لقب گرفته است. جالب است بدانید که آدام اسمیت، نویسنده این کتاب، قهرمان افسانه‌ای بازار آزاد و مخالف سرسخت تعرفه‌های وارداتی، در سال‌های پایانی عمرش افسر تعرفه‌ها بود، یعنی مسوول رسمی اجرای همه تعرفه‌ها! وی این کار را به خاطر دلش قبول کرد و اولین بار وقتی فهمید که بسیاری از لباس‌هایی که وی می‌پوشد به صورت قاچاق وارد کشور شده‌اند، همه آنها را سوزاند. اما اگر از این طعنه تاریخی بگذریم، تئوری «دست نامرئی» وی تا امروز یکی از منجیان اقتصاد بوده است. اسمیت نظریه مبتنی بر خساست و چشم‌تنگی مرکانتیلیست‌ها را به چالش کشید و به این ترتیب چشم ما را به سوی افق «آزادی برای همه» گشود. بازار آزادی که او در خیالش پرورانده بود، اگرچه هنوز هم به طور کامل تحقق نیافته، شاید بیش از هر نظریه دیگری در طول تاریخ، استاندارد زندگی ما را بهبود بخشیده است. در این نوشتار به بررسی مهم‌ترین دیدگاه‌های مطرح‌شده در این کتاب خواهیم پرداخت که به‌طور اجتناب‌ناپذیری اقتصاد مدرن را پایه‌گذاری کرده‌اند.

تقابل با مرکانتیلیسم

در 9مارس سال 1776کتابی با عنوان «پرسشی درباره ماهیت و دلایل ثروت ملل» (که عموماً به اختصار «ثروت ملل» نامیده می‌شود) منتشر شد. اسمیت، یک فیلسوف اسکاتلندی، این کتاب را نوشت تا مبانی اساسی سیستم مرکانتیلیستی را زیر سوال ببرد. مرکانتیلیست‌ها بر این باور بودند که میزان ثروت ثابت و محدود است، و همچنین تنها راه کامیابی انباشت طلا و وضع تعرفه بر ورود کالاهای خارجی است. این بدان معنا بود که ملت‌ها می‌بایست کالاهای خود را به سایر کشورها بفروشند اما در عوض هیچ کالایی از آنها خریداری نکنند. همان طور که می‌شد پیش‌بینی کرد، چنین سیستمی ملت‌ها را وادار به اقدامات تلافی‌جویانه و وضع تعرفه بر کالاهای وارداتی می‌کرد که نتیجه‌ای جز انسداد گلوگاه‌های تجارت بین‌المللی نداشت.

دست نامرئی

هسته اصلی تز اسمیت در این موضوع خلاصه می‌شد که تمایل طبیعی انسان به حفظ منافع شخصی خود - به عبارت مدرن، در جست ‌وجوی منافع درجه یک برای خویش بودن- منجر به کامیابی جامعه خواهد شد. اگر به هر فردی این آزادی داده شود که به هر اندازه که می‌خواهد تولید کند و نیز به میزان دلخواه به مبادله بپردازد (تجارت آزاد) و اگر همه بازارها رقابتی شوند (بازارهای بین‌المللی و نیز داخلی - توجه داشته باشید که اسمیت در عصر انحصارات دولتی می‌زیست)، نفع شخصی طبیعی افراد باعث خواهد شد تا با اندکی تلاش دولتمردان، ثروت جامعه افزون شود. چنین برداشتی از بازار آزاد با عنوان «دست نامرئی» وارد ادبیات اقتصادی شد، اما برای خلق اعجاز خود نیاز به حمایت داشت.

اگر بخواهیم اصول اساسی اسمیت را به شکل ضروریات برشمریم، می‌توان گفت که بر اساس باور وی یک ملت برای کامیابی به سه عامل نیاز دارد.

1- تفهیم و آموزش منفعت شخصی

اسمیت می‌خواست مردم عقل معاش داشته باشند، سخت کار کنند و منفعت شخصی را بفهمند. او بر این باور بود که تعلیم و تفهیم منفعت شخصی برای اکثریت مردم بسیار ساده خواهد بود زیرا آنان به طور ذاتی نفع شخصی را درک می‌کنند. اسمیت در مثالی معروف این موضوع را توضیح می‌دهد: «یک قصاب به دلایل خیرخواهانه مبادرت به فروش گوشت نمی‌کند، بلکه به دلیل کسب سود این کار را انجام می‌دهد». اگر کیفیت گوشتی که این قصاب عرضه می‌کند خوب نباشد، دیگر مشتری نخواهد داشت و هیچ سودی هم عایدش نخواهد شد. بنابراین این به نفع قصاب است که گوشت خوب را با قیمتی بفروشد که خریدار حاضر به پرداخت آن است، به شکلی که در هر مبادله‌ای هر دو طرف سود عایدشان شود. اسمیت معتقد بود که توانایی تفکر بلندمدت جلوی هر گونه سوء‌استفاده از مشتری‌ها را خواهد گرفت. برای اطمینان از کارایی یک چنین مکانیسمی، وضع قوانین مربوطه از سوی دولت، از نظر اسمیت شرط کافی بود.

اسمیت در تشریح منفعت شخصی، وجود عقل معاش و پس‌انداز را جزو مهم‌ترین عوامل می‌دانست، به خصوص وقتی که این پس‌اندازها برای افزایش سرمایه‌گذاری مورد استفاده قرار می‌گرفتند. افزایش سرمایه‌گذاری به صنایع این امکان را می‌داد که ماشین‌آلات بیشتری را خریداری کنند که نیاز به نیروی کار را کاهش می‌دادند و در عوض نیروی کار می‌توانست خلاقیت و نوآوری در پروسه تولید را افزایش دهد. این جهش تکنولوژیک بازدهی سرمایه‌گذاری را افزایش می‌دهد و در نهایت به بهبود استاندارد زندگی کمک می‌کند.

2- دولت کوچک

اسمیت بر این باور بود که مسوولیت‌های دولت باید در این موارد محدود شود: دفاع از ملت، آموزش عمومی، خدمات عمومی (زیرساخت‌هایی مانند ساخت جاده، پل و سد)، اجرای قوانین (قانون حق مالکیت و قراردادها) و مجازات مجرمین. دولت باید زمانی وارد عمل شود که افراد بر اساس منافع کوتاه‌مدت خود عمل کرده‌اند، و سپس به وضع و اجرای قانون علیه دزدی، کلاهبرداری و جرائم مشابه بپردازد. او همچنین به دولت‌های بسیار بزرگ که در آنها بوروکراسی به شدت دست و پا‌گیر است تذکر داده است «هیچ هنری بالاتر از آن نیست که یک دولت بتواند مانع از خشکیدن پول در جیب مردم شود.» تمرکز وی بر آموزش عمومی برای خنثی کردن تاثیر منفی تقسیم‌بندی نیروی کار بود که یکی از ملزومات صنعتی‌سازی است.

3- ارز قوی و اقتصاد مبتنی بر بازار آزاد

عامل سومی که اسمیت پیشنهاد کرد، داشتن یک ارز قوی در یک اقتصاد مبتنی بر بازار آزاد بود. اسمیت امیدوار بود که با قرار دادن فلزات گرانبها به عنوان پشتوانه پول، توانایی دولت را در کاهش ارزش پول ملی، از طریق خرج آن برای جنگ یا مصارف بیهوده دیگر، کاهش دهد. اسمیت می‌خواست با استفاده از پشتوانه قرار دادن طلا برای پول ملی، دولت را مقید به رعایت اصول اقتصاد آزاد کند، به عبارت دیگر نرخ مالیات را پایین نگه دارد و تعرفه‌های وارداتی را حذف کند و بدین ترتیب زمینه را برای رونق تجارت برون‌مرزی فراهم کند. اسمیت بر این باور بود که وضع هرگونه تعرفه و مالیات تنها باعث خواهد شد زندگی برای افراد در طبقات مختلف اقتصادی گران‌تر شود و همچنین صنعت و تجارت بین‌المللی را دچار تنزل خواهد کرد.

آنچه «ثروت ملل» نداشت

«ثروت ملل» کتاب بسیار گرانبهایی است و بدون شک یکی از تاثیرگذارترین کتب اقتصاد منتشر‌شده در قرون اخیر است. این کتاب در واقع منجر به تولد اقتصاد مبتنی بر بازار آزاد شد، اما عاری از خطا نیست. منظور نگارنده از قلمی کردن این سطور زیر سوال بردن اصول مطرح شده یا کاستن از ارزش علمی این کتاب نیست، بل هدف حصول فهم کامل از سیر تکامل علم اقتصاد پس از انتشار این کتاب است. کتاب «ثروت ملل» فاقد هرگونه توضیحی در مورد قیمت‌گذاری یا یک تئوری ارزش است، و نیز به نظر می‌رسد که اسمیت از اهمیت کارآفرینی در تجزیه ناکارایی‌ها و خلق بازارهای جدید غافل بوده است. در طول سالیان متمادی هم موافقان و هم مخالفان نظریه سرمایه‌داری مبتنی بر بازار آزاد آدام اسمیت، جزییاتی را به چارچوب پیشنهادی وی در «ثروت ملل» افزوده‌اند. مانند هر تئوری خوب دیگر، نظریه اقتصاد مبتنی بر بازار آزاد با هر فرموله کردن جدیدی پایدارتر شده است، چه این اقدام اضافاتی از سوی دوستان باشد یا هجمه‌ای از سوی دشمنانش! مطلوبیت نهایی، مزیت نسبی، کارآفرینی، تئوری ترجیحی نرخ بهره، تئوری پولی و بخش‌های بسیار دیگری از سال 1776 تاکنون به این نظریه افزوده شده‌اند. اما هنوز هم کارهای بسیاری می‌توان در این چارچوب انجام داد چرا که اندازه و وابستگی متقابل اقتصادهای جهان چالش‌های جدید و غیرمنتظره‌ای را در اصول اساسی این نظریه به وجود آورده و خواهد آورد.