سیل تقاضا

ورود جمعیت کم‌سابقه متقاضی شغل به بازار کار شاید مهم‌ترین ویژگی این بازار در دوران فعالیت دولت یازدهم باشد. دو میلیون نفر طی سال‌های 1392 تا 1395 به بازار کار کشور وارد شده‌اند. حدود 65 درصد این افراد معادل حدود 3 /1 میلیون نفر خوش‌اقبالان بازار کار بودند. کسانی که توانستند مشغول به کاری شوند. اما 700 هزار نفر دیگر به جمعیت حدود 5 /2 میلیون نفری بیکاران اضافه شدند. با این وضعیت تعداد کل بیکاران کشور در پایان سال گذشته به 2 /3 میلیون نفر رسید. بدین ترتیب 4 /12 درصد از حدود 8 /25 میلیون نفر جمعیت فعال کشور بیکار مانده‌اند. این در حالی است که نرخ بیکاری در اولین سال فعالیت دولت یازدهم یعنی سال 1392 دو درصد کمتر و معادل 4 /10 درصد بود. نرخ بیکاری در سال 1394 نیز معادل 11 درصد بود که در سال گذشته رشد 4 /1‌درصدی را تجربه کرد. اما در این شرایط رشد قابل توجه نرخ بیکاری و جمعیت فعال کشور چه تحولات دیگری در بازار کار ایران طی سال گذشته و در دوران فعالیت دولت یازدهم رخ داده است؟

تازه‌واردهای بازار کار

در دوران فعالیت دولت‌های نهم و دهم آن‌طور که تدوین‌کنندگان برنامه‌های چهارم و پنجم پیش‌بینی کرده بودند، قرار بود سالی 900 هزار نفر به بازار کار اضافه شوند. پدیده‌ای که در واقعیت رخ نداد و از نگاه کارشناسان، بخش عظیمی از این جمعیت انبوه ترجیح داد به جای حضور در بازار کار به ادامه تحصیل مشغول شود. اما همزمان با شروع به کار دولت یازدهم به تدریج متقاضیان جدید شغل وارد بازار کار شدند. آن‌طور که آمارهای مرکز آمار ایران نشان می‌دهد در دوران فعالیت این دولت در مجموع حدود دو میلیون نفر متقاضی جدید شغل وارد بازار کار شدند. همین مساله هم باعث افزایش نرخ مشارکت اقتصادی شد. اوج این افزایش در سال گذشته رخ داد. نرخ مشارکت سال 1395 نسبت به سال 1394 در حالی 2 /1 درصد افزایش یافت که تا پیش از این دولت یازدهم شاهد چنین شتابی در رشد سالانه نرخ مشارکت نبود. البته این روند صعودی پیش از این شروع شده بود و در سال 1394 نیز نرخ مشارکت 9 /0 درصد افزایش یافته بود. اما این افزایش نرخ مشارکت اقتصادی به معنای حضور چه تعداد از افراد به بازار کار بوده است؟

با رسیدن نرخ مشارکت به 4 /39 درصد در سال گذشته در مجموع تعداد جمعیت فعال کشور به حدود 8 /25 میلیون نفر رسیده است. این در حالی است که در سال 1394 جمعیت فعال 7 /24 میلیون نفر بود.

این افزایش 1 /1 میلیون نفری از نظر جنسیتی بیشتر در گروه زنان و از نظر مناطق زندگی بیشتر در مناطق شهری بوده است. سال گذشته 600 هزار نفر به جمعیت فعال در گروه زنان و 500 هزار نفر به جمعیت فعال در گروه مردان اضافه شد. همچنین از نظر مناطق زندگی هم آن‌طور که مرکز آمار ایران محاسبه کرده، بیش از 900 هزار نفر به جمعیت فعال در مناطق شهری و 200 هزار نفر به جمعیت فعال در مناطق روستایی اضافه شده است. این شرایط در بازار کار سال‌های فعالیت دولت یازدهم هم وجود داشته است. از حدود دو میلیون‌نفری که طی سال‌های 1392 تا 1395 به بازار کار اضافه شده‌اند یک میلیون نفر زن و یک میلیون نفر مرد بوده است. همچنین در بررسی از نظر مناطق زندگی هم 8 /1 میلیون نفر مستقر در مناطق شهری و 200 هزار نفر هم مستقر در مناطق روستایی بوده‌اند. در واقع به نظر می‌رسد هرچند از نظر جنسیت چندان تفاوتی در رشد جمعیت فعال کشور وجود نداشته اما از نظر مناطق زندگی بیشتر تازه‌واردها شهرنشینان بوده‌اند؛ قشری که احتمالاً از نظر تحصیلات در سطح بالاتری قرار دارد. صعودی‌تر بودن نرخ بیکاری جوانان نسبت به نرخ بیکاری کل هم این موضوع را نشان می‌دهد که احتمالاً داشتن تحصیلات و جوان بودن دو ویژگی قابل توجه متقاضیان شغل است.

شیب تند بیکاری جوانان

بیکار بودن 8 /1 میلیون جوان 15 تا 29 سال نشان می‌دهد که بیش از 56 درصد از کل بیکاران کشور، همین گروه جوانان هستند. موضوع قابل توجه این است که از این تعداد حدود 2 /1 میلیون نفر پسران جوان و 600 هزار نفر دختران جوان هستند. با این حال به دلیل جمعیت قابل توجه دختران حاضر در جمعیت فعال، نرخ بیکاری آنها رقم به‌شدت نگران‌کننده‌ای به نظر می‌رسد. این محاسبات مرکز آمار ایران نشان می‌دهد نرخ بیکاری دختران جوان 15 تا 29 سال دو برابر این نرخ در گروه سنی پسران جوان و معادل 42 درصد است. نرخ بیکاری پسران جوان 15 تا 29 سال 21 درصد محاسبه شده است.

نکته نگران‌کننده دیگر صعودی‌تر بودن نرخ بیکاری این گروه از جوانان نسبت به نرخ بیکاری کل کشور است. در حالی که نرخ بیکاری کل در سال‌های 1392 تا 1395 معادل دو درصد افزایش یافته، نرخ بیکاری جوانان 15 تا 29‌ساله در این مدت بیش از 7 /4 درصد افزایش یافته است.

در بررسی گروه‌های بیکاری، گروه دیگری که نرخ بیکاری آنها نسبت به بیکاری کل بالاتر به نظر می‌رسد، شهرنشینان است. بررسی وضعیت نرخ بیکاری در مناطق روستایی و شهری طی سال‌های 1392 تا 1395 نشان می‌دهد که هرچند در هر دو گروه نرخ بیکاری حدود دو درصد در این مدت افزایش یافته اما همچنان مانند گذشته بیکاری در مناطق شهری بالاتر از نرخ بیکاری کل و معادل 7 /13 درصد است. این درحالی است که نرخ بیکاری در مناطق روستایی 9 /8 درصد بوده است. در سال گذشته نیز نرخ بیکاری در مناطق روستایی در مقایسه با سال 1394 معادل 8 /0 درصد افزایش یافت اما نرخ بیکاری در مناطق شهری طی همین مدت 5 /1 درصد رشد کرد و به 7 /13 درصد رسید.

به شغل رسیده‌ها

محاسبات مرکز آمار ایران نشان می‌دهد طی سال گذشته از مجموع حدود 1 /1 میلیون‌نفری که به بازار کار وارد شده‌اند حدود 500 هزار نفر بیکار مانده‌اند و بیش از 600 هزار نفر به شغل رسیده‌اند. در واقع 55 درصد تازه‌واردهای بازار کار کشور در سال گذشته به شغلی رسیده‌اند. اما بیشتر افراد در چه مشاغلی مشغول به کار شده‌اند؟

بررسی سهم سه بخش کشاورزی، صنعت و خدمات در سال گذشته نشان می‌دهد در دوران تثبیت سهم بخش کشاورزی، از سهم صنعت کاسته شده و به سهم خدمات اضافه شده است. بدین ترتیب سهم بخش خدمات از کل مشاغل کشور به 50 درصد رسیده است. همچنین محاسبات مرکز آمار ایران نشان می‌دهد از جمعیت 600 هزارنفری اضافه‌شده به شاغلان در سال گذشته، بیشترین افراد در بخش خدمات مشغول به کار شده‌اند. از این میان 500 هزار نفر در بخش خدمات و 100 هزار نفر هم در بخش صنعت مشغول به کار شدند. با این حال سهم بخش خدمات صعودی و سهم بخش صنعت نزولی شده است. بررسی این وضعیت طی سال‌های 1392 تا 1395 هم نشان می‌دهد طی این مدت از یک میلیون و 250 هزار شغل جدید اضافه‌شده سهم بخش خدمات قابل توجه بوده است. در این مدت بیش از 2 /1 میلیون نفر به تعداد شاغلان بخش خدمات و حدود 150 هزار نفر به بخش کشاورزی اضافه شده و 100 هزار نفر هم از تعداد شاغلان بخش صنعت کاسته شده تا در مجموع تعداد کل شاغلان در سال‌های 1392 تا 1395 معادل یک میلیون و 250 هزار نفر افزایش یابد و 700 هزار نفر از تازه‌واردها نیز بیکار بمانند. در همین مدت در حالی که سهم بخش کشاورزی 3 /0 درصد و سهم بخش صنعت 4 /2 درصد کاهش یافته اما 7 /2 درصد به سهم بخش خدمات اضافه شده است. بدین ترتیب به نظر می‌رسد همزمان با رشد کم‌سابقه نرخ بیکاری در سال گذشته و در دوران فعالیت دولت یازدهم، نرخ مشارکت و تعداد شاغلان در بازار کار به خصوص در بخش خدمات رشد قابل توجهی یافته و در کنار اینها تندترین شیب‌های بیکاری متعلق به گروه سنی جوانان و شهرنشینان و بالاترین نرخ بیکاری متعلق به زنان و البته گروه دختران جوان 15 تا 29 سال است که شاید برای حل مساله اشتغال نیاز به توجه بیشتر به این بخش‌ها باشد.