نفت، باد و خورشید

در سال 1391 در کنار رویدادهای بازار انرژی و نوسانات قیمت نفت یافتن روش‌های جدید تامین انرژی در سال‌های در پیش‌رو و بحث درباره آنها به یک گفت‌وگوی جهانی تبدیل شد که در همه سطوح جامعه جهانی، از روزنامه‌های تهران و کافه‌های قاهره تا مناظره نامزدهای ریاست‌جمهوری ایالات متحده آمریکا جریان داشت. این نگرانی‌ها در کنار تحریم نفتی ایران و عدم قطعیت موجود در بازار انرژی به خاطر مذاکره درباره برنامه هسته‌ای این کشور و بحران اقتصادی اتحادیه اروپا باعث شد تا منابعی بیش از پیش برای یافتن منابع انرژی جایگزین نفت و گسترش نیروگاه‌های بادی و خورشید اختصاص یابد.

در سال 1391 روند افزایش قیمت در بازارهای جهانی با سرعت کمتری ادامه پیدا کرد و قیمت نفت تقریباً ثابت باقی ماند. در سال 1391 در مقایسه با سال گذشته بهای سبد اوپک افزایش چشمگیری نداشت، گرچه نوسانات فصلی بهای نفت در سال 1391 ادامه پیدا کردند و دامنه نوسانات بهای نفت از 98/93 دلار تا 97/122 دلار بود. بیشترین کاهش بهای نفت بین بهار و تابستان سال گذشته روی داد، 13 درصد، و بیشترین افزایش آن در گذر از تابستان به پاییز روی داد که افزایشی 10 درصدی در بهای سبد اوپک بود. در هفته‌های پایانی سال 1391 موج سرما و توفان‌های زمستانی در آمریکای شمالی بهای نفت را بار دیگر افزایش داده است و نرخ سبد اوپک از 112 دلار در هر بشکه بالاتر رفته است. با این حال در مقایسه سالانه این نرخ از 46/107 دلار در سال 1390 به 45/109 دلار در سال 1391 افزایش پیدا کرد که افزایشی معادل 85/1 درصد است. در حالی که بهای نفت از سال 1389 تا سال 1390، 75/38 درصد افزایش و از سال 1388 تا سال 1389، 84/26 درصد افزایش پیدا کرده بود. عوامل ذیل باعث توقف افزایش قیمت نفت در بازارهای جهانی در سال گذشته بوده‌اند.

کندی رشد اقتصاد جهانی: در سالی که گذشت عدم قطعیت ناشی از انتخابات ایالات متحده آمریکا و بروز خشکسالی در این کشور، کند شدن سرعت رشد اقتصادی کشور چین، ادامه داشتن بحران اقتصادی اتحادیه اروپا و بحران مالی کشورهای یونان و اسپانیا باعث کاهش نرخ رشد اقتصاد جهانی شد. این نرخ برای بهار 1391 تا پاییز 1391 تنها یک درصد بوده است. در این سال گرچه اقتصاد بسیاری از کشورها به رشد خود ادامه دادند اما این نرخ رشد باعث افزایش چشمگیر تقاضا برای انرژی نشد. در نتیجه تقاضا برای انرژی رشد اندکی داشت که باعث افزایش قیمت نفت در بازارهای جهانی نشد. با توجه به تخمین نرخ رشد اقتصاد جهانی در سال‌های پیش رو بسیاری بر این باورند که تقاضا برای انرژی در بازارهای جهانی افزایش چشمگیری نخواهد یافت. وزارت انرژی ایالات متحده آمریکا در گزارش سالانه خود در تابستان 1391 پیش‌بینی کرد مصرف انرژی در این کشور از سال 1390 تا سال 1415 هجری شمسی به طور متوسط سالانه 3/0 درصد افزایش پیدا خواهد کرد و در این کشور افزایش ناگهانی مصرف انرژی مانند آنچه در دهه 60 هجری شمسی روی داد، روی نخواهد داد. باید یادآوری کرد که چگالی مصرفی انرژی در بسیاری از اقتصادهای توسعه‌یافته در سال گذشته کاهش پیدا کرده است و مصرف انرژی 820 هزار بشکه در روز کمتر از تخمین اولیه اوپک برای این سال بوده است.

گسترش استفاده از منابع انرژی جایگزین نفت: در سال 1391 شاهد بودیم که اقتصادهای توسعه‌یافته منابع بیشتری را به تحقیق درباره منابع انرژی جایگزین و گسترش نیروگاه‌های بادی و خورشیدی اختصاص دادند. وابستگی برخی از این کشورها به واردات نفتی کاهش پیدا کرد و گرچه تخمین زده می‌شود مصرف انرژی در این کشورها همچنان در حال افزایش باشد ولی به نظر می‌رسد این کشورها قادر خواهند بود از تعداد بشکه‌های وارداتی نفت بکاهند. به عنوان مثال سهم منابع انرژی بازیابنده در تولید برق در ایالات متحده در سال گذشته افزایش پیدا کرد و از 10 درصد پیشی گرفت. به نظر می‌رسد افزایش بهای انرژی در سال‌های دهه 80 همان تاثیری را داشته‌اند که شوک نفتی اوایل دهه 50 هجری شمسی داشت. این افزایش بها در نهایت باعث کاهش هزینه - فرصت استفاده از منابع جایگزین و گسترش آنها شد و با تشویق پژوهش در این زمینه در نهایت باعث کاهش سهم منابع نفتی در تولید انرژی و افزایش سهم منابع جایگزین و بازیابنده شده است. از آنجایی که این روند همچنان در آغاز راه است پیش‌بینی می‌شود در سال‌های آینده این جایگزینی با شدت بیشتری ادامه پیدا کند و از نرخ رشد تقاضا برای نفت بکاهد. بنا به تخمین اوپک تا سال 1415 هجری شمسی سهم زغال‌سنگ در تولید انرژی با نفت برابری خواهد کرد و سرعت رشد بهره‌بری از منابع گاز چند برابر خواهد شد.

بهینه‌سازی مصرف انرژی و افزایش بهره‌وری: در سال 1391 روند بهینه‌سازی مصرف انرژی ادامه پیدا کرد. با وجود آنکه سال گذشته سال موفقی برای خودروسازان بود اما مصرف سوخت در بخش حمل و نقل در کشورهای توسعه‌یافته افزایش چشمگیری نداشت. در ایالات متحده آمریکا انرژی مصرفی در بخش حمل و نقل تنها 1/0 درصد افزایش پیدا کرد. گسترش خودروهای دوگانه‌سوز و بهینه‌سازی موتورهای موجود باعث کاهش چشمگیر مصرف سرانه سوخت شده است. به نظر می‌رسد این روند در سال‌های آینده ادامه خواهد داشت و دل‌نگرانی‌های محیط زیستی و تلاش دولت‌ها برای کاهش گازهای گلخانه‌ای آن را تشدید خواهد کرد.

افزایش عرضه و تولید نفت: افزایش بهای نفت در سال‌های گذشته باعث افزایش فعالیت‌های اکتشاف و استخراج نفت در مناطق دورافتاده جهان شده است. این به نوبه خود افزایش عرضه نفت را به دنبال داشته است. به‌رغم عدم قطعیت موجود در بازارهای نفتی، کشورهای عضو اوپک در پنج سال آینده، 116 پروژه را به بهره‌برداری خواهند رساند که ارزشی معادل 270 میلیارد دلار خواهند داشت. این پروژه‌ها ظرفیت تولید اوپک را پنج میلیون بشکه در روز افزایش خواهند داد. در صورتی که در کنار این افزایش عرضه افزایش مشابهی در تقاضا روی ندهد روند افزایشی بهای نفت می‌تواند به یک روند کاهشی تبدیل شود؛ امری که بسیاری آن را بعید و دور از انتظار می‌دانند. با این حال به نظر می‌رسد در شرایطی که کشورهای عضو و غیر عضو اوپک همه در حال افزایش عرضه نفت هستند باید احتمال ناپایداری در بازار نفت را در نظر داشت. در مجموع سال 1391 سال افزایش دل‌نگرانی‌ها و مشغولیت‌ها در بازار انرژی بود، سالی که افزایش عرضه و گسترش منابع جایگزین تسریع پیدا کرد، در حالی که تقاضا در کشورهای توسعه‌یافته به کندی افزایش پیدا کرد. در سال 1392 بیشترین افزایش تقاضا برای حامل‌های انرژی از سوی کشورهای در حال توسعه آسیایی، هند و چین خواهد. در این شرایط ثبات در بازار انرژی بیش از گذشته به ثبات اقتصادی این کشورها و نرخ رشد اقتصادی آنها وابسته می‌شود. کشورهای عضو اوپک برای ظرفیت‌های جدیدی که ایجاد می‌کنند در دهلی و پکن به دنبال خریدار خواهند رفت که خود به وزن آسیا در بازار نفت خواهد افزود. سال جالبی در پیش‌رو است.