جذابیت‌های تازه

آیا باید از آنچه به عنوان استقبال مردمی از نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران یاد می‌شود، شگفت‌زده شد و به تمجید از آن پرداخت؟ آیا حضور قابل توجه مردمی در این دوره از نمایشگاه کتاب تهران نافی رکود در صنعت نشر کشور و نیز وضعیت بد مالی ناشران در کشور است؟ آمارهای اعلام‌شده از فروش کتاب در نمایشگاه چه چیزی را می‌گوید؟ مردم ایران به ناگاه نیاز به کتاب پیدا کرده‌اند یا جذابیت حضور در نمایشگاه آنها را بدون دلیل خاصی به خرید کتاب واداشته است؟
پاسخ به این سوالات می‌تواند به رمزگشایی از بیست و نهمین نمایشگاه کتاب تهران بپردازد که تا امروز و بنا بر اعلام برگزارکنندگانش از حیث بازدید و نیز فروش رکورددار نمایشگاه‌های کتاب در سال‌های اخیر بوده است. برای پاسخ به این سوالات می‌توان به صورت مجزا به تحلیل این رویداد پرداخت.

امکانات رفت‌وآمد
در روزهای میانه برگزاری این دوره از نمایشگاه کتاب سید‌عباس صالحی رئیس نمایشگاه در یکی از معدود گفت‌وگوهای مطبوعاتی روزهای اخیرش اعلام کرد وی و مدیران اجرایی نمایشگاه پیش از برگزاری آن پیش‌بینی افت 30‌درصدی حضور ناشران و مردم در نمایشگاه را داشته‌اند اما پس از آغاز به کار نمایشگاه و مواجهه با جمعیت وی به این مساله اذعان کرده که مجموعه تحت امر وی و خود او دچار غافلگیری شده و در نهایت پس از چند روز موفق می‌شوند برای این بازدید تدبیری بیندیشند. اما چرا به یکباره بازدید از نمایشگاه کتاب امسال چنین با افزایش مواجه شد؟
به سال‌های قبل بازگردیم. به روزهای برگزاری نمایشگاه در مصلی و پیشتر از آن در محل دائمی نمایشگاه‌ها در منطقه سئول. هر دو این محل‌ها از نظر دسترسی در کنار دو بزرگراه شلوغ و پر‌رفت و آمد تهران قرار داشتند که جز خودرو شخصی و کمی هم عمومی دسترسی ویژه‌ای به آن وجود نداشت. البته در سال‌های اخیر با توسعه مترو شهر تهران امکان دسترسی به مصلی از طریق دو ایستگاه مترو و به تازگی به واسطه دو خط مترو مهیا شده است. اما کماکان هر دو این مناطق از نظر محل پارک خودرو شخصی با وضعیت بغرنجی مواجه بوده و در تمامی 10 روز برگزاری نمایشگاه برای عموم مردم دسترسی به نمایشگاه را دشوار می‌کرد. شهر آفتاب اما در حالی در نخستین سال افتتاح خود به سراغ برگزاری نمایشگاه کتاب می‌رفت که تنها یکی از پارکینگ‌های عمومی آن میزبان پذیرش 7500 دستگاه خودرو بود و کل این مجموعه نیز در نهایت می‌توانست 22 هزار خودرو را برای پارک اسکان دهد. این اتفاق در کنار دسترسی به آن از طریق تمامی بزرگراه‌های منتهی به آزادراه خلیج فارس یک مزیت بزرگ برای تهرانی‌ها و شهرستانی‌هایی بود که برای حضور در نمایشگاه خود را مهیا کرده بودند. از سوی دیگر ایستگاه مترو شهر آفتاب که تنها در روز‌های پایانی نمایشگاه روزانه 150 هزار نفر را به این محل آورده و خارج کرده بود، در کنار تدارک جذاب برای انتقال بازدیدکنندگان از مترو به محل نمایشگاه نیز تجربه‌ای بود که در مصلی و محل دائمی نمایشگاه‌ها تجربه نشده بود. این مزایا به تنهایی می‌تواند دلایل کافی برای جذابیت تجربه سفر به نمایشگاه کتاب در حومه شهر تهران را ایجاد کند.
فضای سبز تدارک دیده‌شده در شهر آفتاب، امکان استفاده آزادانه از دوچرخه برای تردد در نمایشگاه، سفر با خودروهای جمعی برقی در نمایشگاه، پیاده‌راه‌های مناسب و جذاب، ساختمان‌های طراحی‌شده با تهویه مطبوع مناسب، مسطح بودن و در دسترس بودن تمامی بخش‌های نمایشگاه کتاب را نیز باید به عوامل جذابیت‌زا برای حضور در این نمایشگاه افزود، هر چند که تمامی این حضورها منجر به رونق چرخه اقتصادی نشر نیست.

جذابیت‌های فراتر از کتاب
نقل قولی متواتر از سوی فروشندگان کتاب کودک در نمایشگاه کتاب امسال مطرح شده است که تمامی کتاب‌های ارزان‌قیمت آنها به فروش رفته و کتاب‌های گران‌قیمت‌ترشان نتوانسته نظر مخاطبان را به خود جلب کند. این تحلیل زمانی جالب‌تر می‌شود که در کنار این مساله قرار بگیرد که انتقال نمایشگاه از مرکز تهران به حاشیه تهران به‌طور طبیعی بازدیدکنندگان آن را از طبقه اجتماعی متوسط و بالا به طبقه اجتماعی پایین سوق داده و در نتیجه حاصل چنان می‌شود که مردم مناطق به‌طور عمده محروم جنوب تهران به شوق مواجهه با جذابیت بودن در یک محل نمایشگاهی تفریحی به اسم نمایشگاه شهر آفتاب به سوی این مرکز هجوم آورده و البته در این میان دست به خرید کتاب نیز می‌زنند.

مردم آمدند اما دست به جیب نشدند
این موضوع زمانی به واقعیت نزدیک‌تر می‌شود که بدانیم بر اساس آمارهایی که اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران که نماینده‌اش مدیر کمیته ناشران داخلی نمایشگاه امسال نیز بوده است، منتشر کرده است میزان خرید نقدی نمایشگاه امسال تغییری با سال قبل نداشته و تنها میزان استفاده از بن‌های یارانه کتاب بوده که تغییر کرده است. به عبارت دیگر با توجه به افزایش قیمت کتاب و کاهش شمارگان، تغییر نکردن میزان خرید به‌طور طبیعی خود حکایت از کاهش خرید کتاب دارد.
در میان ناشران نیز وضعیت اظهار‌نظر به همین صورت بوده است. از سویی برخی ناشران از میزان فروش خود شگفت‌زده شده و لبخند رضایت بر لب داشتند و از سوی دیگر بسیاری از ناشران از وضعیت جاری ناراضی و در بهترین حالت فروش خود را مشابه با سال قبل عنوان کردند. این مساله در نهایت تخمینی بهتر از فروش تقریباً همسان سال جاری با سال قبل را به ذهن متبادر نمی‌کند که در نهایت با توجه به افزایش قیمت کتاب و کاهش شمارگان تاییدی است بر کاهش مخاطب کتاب در ایران.

یارانه‌ها جذاب نیستند
با این حال وزارت ارشاد در نمایشگاه سال جاری تدارک ویژه‌ای برای اهدای بن کارت‌های یارانه‌ای داشت. بر اساس اعلام مدیران نمایشگاه کتاب این بن‌کارت‌های یارانه‌ای در سال جاری با افزایشی بالغ بر 25 درصد مواجه بوده است که از محل صرفه‌جویی در پرداخت اجاره‌بها برای برگزاری نمایشگاه کتاب به‌دست آمده است با این همه جذب این یارانه‌ها به ویژه در بخش کودک و نوجوان و نیز بین‌الملل چندان زیاد نبوده است و در بخش عمومی نیز با وجود استقبال قابل توجه از وجود یارانه کماکان سازوکاری برای اهدای یارانه کتاب وجود نداشته و ندارد.

اجاره بده تا کتاب بخریم
رویداد مهم دیگر نمایشگاه اما در سال جاری سازوکار تعریف‌شده از سوی وزارت ارشاد برای خرید کتاب از سوی ناشران در نمایشگاه بود. اگرچه وزارت ارشاد شورای عریض و طویلی برای خرید کتاب در درون خود دارد که همیشه میزان تخصیص اعتبار در آن و نیز خرید کتاب توسط آن محل حرف و حدیث‌های فراوانی بوده است اما معاونت فرهنگی امسال به صورتی قابل توجه در نمایشگاه کتاب دست به خرید کتاب شد.
بنابر اعلام سید‌عباس صالحی وزارت ارشاد به منظور حمایت از ناشران و با توجه به میزان غرفه اجاره‌شده توسط آنها و اجاره‌بهای پرداخت‌شده اقدام به خرید کتاب‌های موجود آنها در نمایشگاه کتاب کرد. بر این اساس ناشرانی که حداقل غرفه لازم را در اختیار داشتند به میزان 70 درصد از مبلغ پرداختی را با خرید کتاب دریافت کرده و ناشرانی که حداکثر میزان ممکن از حجم اجاره‌شده برای برگزاری غرفه را داشتند با دریافت 20 درصد آن در قالب خرید کتاب از سوی وزارت ارشاد حمایت شدند که تمامی این خریدها در ایام برگزاری نمایشگاه کتاب و توسط کارگروه مستقلی برای این منظور انجام شد.

یارانه برای شما تنها در 10 روز
تغییر بانک عامل نمایشگاه کتاب با وجود چرخش مالی نزدیک به 100 میلیارد‌تومانی نشر در مدت 10 روز برگزاری نمایشگاه یکی از مهم‌ترین رویدادهای امسال نمایشگاه کتاب به شمار می‌رفت. بر این اساس بانک صادرات که در سال‌های اخیر بیشترین بهره مالی را از در اختیار داشتن عاملیت نمایشگاه و نیز پشتیبانی بن کارت‌های یارانه‌ای خرید کتاب در اختیار داشت، در سال جاری جای خود را به بانک شهر به عنوان بازوی مالی شهرداری تهران داد. بانک شهر اما در قدم نخست به هر تقدیر نتوانست آورده مالی وزارت ارشاد برای یارانه خرید کتاب را در قالب بن‌کارت‌های دائمی در دسترس عمومی قرار دهد.
این اتفاق از چند منظر قابل بررسی است. از سویی وزارت ارشاد تصمیم گرفته است در سال جاری یارانه‌های جذب‌نشده در نمایشگاه را از دسترس مخاطبان و مدیران ذی‌ربط خارج سازد و در موقع لازم به شکلی تازه مورد استفاده قرار دهد و از سوی دیگر این مساله امکان تجارت با این بن‌کارت‌ها را به حداقل ممکن رساند. در سال‌های گذشته وضعیت نابسامان بن‌کارت‌های الکترونیک کار را به جایی رسانده بود که حتی کتابفروشان حاضر در کنار پیاده‌روهای میدان انقلاب نیز اقدام به خرید و نقد کردن بن‌کارت‌های بانک صادرات با کاهش 10درصدی مبلغ آن می‌کردند. اما بانک شهر با مسدود کردن کارت‌هایش پس از نمایشگاه این امکان را عملاً از بین برد و در کنار آن امکان رصد دقیق بر تراکنش‌های مالی نمایشگاه و جلوگیری از شائبه تجارت با بن‌کارت‌های بانک شهر را ایجاد کرد.
همایون امیرزاده مشاور معاونت فرهنگی وزارت ارشاد و رئیس هیات رسیدگی به تخلفات ناشران در این زمینه اعلام کرد نرم‌افزار تدارک دیده‌شده برای این منظور در نمایشگاه کتاب امسال تراکنش تمامی چهار هزار دستگاه کارت‌خوان موجود در نمایشگاه را رصد کرده و مواردی که در آنها تراکنش‌های مشکوک رصد شده را مورد پیگرد قرار داده است. به گفته وی در یکی از موارد در مدت نزدیک به دو و نیم دقیقه 50 بن‌کارت یارانه‌ای 50هزار‌تومانی در یک غرفه کاملاً نقد شد که متخلف شناسایی و از حضور در نمایشگاه امسال و سال بعد منع شد.
این اتفاق زمانی ارزش بیشتری پیدا می‌کند که بدانیم بنا بر اعلام امیرزاده سال گذشته در مصلای امام خمینی غرفه متخلفی شناسایی شد و مورد پیگرد قضایی قرار گرفت که در روز دوم نمایشگاه کتاب تراکنشی معادل دو میلیارد تومان را با دستگاه کارت‌خوان خود به ثبت رسانده بود که حاکی از تدارک گسترده برای تخلف با این شیوه تازه بوده است.

یک رقیب جدی برای بخش داخلی
بخش بین‌المللی نمایشگاه کتاب امسال را نیز باید یکی از مهم‌ترین اتفاقات این دوره از نمایشگاه بدانیم که در جلب مخاطب برای آن توفیق زیادی کسب کرد. این بخش از سویی امسال در ترازی همسنگ با سایر بخش‌ها و در کنار ناشران داخلی طراحی و اجرا شد. حضور پر‌رنگ کشور روسیه و ایتالیا و نیز مترجمان برجسته خارجی در این نشست در کنار حضور چهره‌ها و مدیران نمایشگاه‌های بزرگ کتاب جهان از آلمان و ایتالیا و روسیه و ترکیه و اسپانیا و مکزیک نیز به رونق آن افزود. شعف نمایندگان این بخش‌ها از شعف مردمی حاضر در نمایشگاه کتاب در کنار استقبال ایرانیان از دیدن فعالان نشر خارج از ایران و شرکت فعال در سخنرانی‌های آنها نیز به رونق این بخش و نمایشگاه کتاب افزود. با وجود اینکه نمایشگاه کتاب در سال جاری همانند سال‌های قبل فضای مساعدی برای فروش حق‌رایت کتاب در خود نداشت اما ایجاد فضاهای تازه همانند بخش right center در این نمایشگاه نشان از گام بلند این نمایشگاه برای همگام شدن خود با رویدادهای مشابه بین‌المللی داشت.

جذابیت‌های تازه
در یک نگاه کلان باید اذعان کرد حضور قابل توجه مردمی در نمایشگاه را در سال نخست میزبانی شهرآفتاب باید در جذابیت و جدید بودن این مکان برای ساکنان جغرافیایی نزدیک به آن تلقی کرد. مردمانی که با کمک یارانه دولت حضور در این کارناوال فرهنگی را به بودن در خانه یا استفاده از تلویزیون و ماهواره یا حتی سینما ترجیح داده‌اند. از سوی دیگر حضور قابل اعتنای جوانان در نمایشگاه کتاب را نیز می‌توان فرصت و در عین حال تهدید به شمار آورد. از سویی فرصت حضور جوانان در این عرصه می‌تواند محلی برای بروز و ظهور برنامه‌های متنوعی در جهت تغییر سیر و جریان کتابخوانی در کشور و رونق سرانه مطالعه در نظر گرفته شود و در سوی دیگر بی‌توجهی به این جریان و سیل مردمی جوان در سال‌های بعد می‌تواند آینده کتابخوانی و نسل جوان مشتری بازار نشر در کشور را به شکلی رقم بزند که نوعی بی‌میلی مضاعف و بی‌توجهی دوباره به فضای مطالعه را تشدید کند.
توجه به ظرفیت‌های اقتصادی شهر آفتاب که در بستر صنعت نشر می‌تواند خودکفا شود و نیز توجه برای آشنایی نسل جوان با زیرساخت‌های تولید کتاب در ایام برگزاری نمایشگاه و نیز استفاده بهتر از ظرفیت‌های بین‌المللی نمایشگاه کتاب در سال‌های آتی می‌تواند افق‌های روشن نمایشگاهی باشد که گرچه ظاهری بسیار زیبا داشت و آکنده از جمعیت اما از حیث اقتصادی ایجاد‌کننده اتفاقی تازه در فضای نشر کشور نبود.