فجر برگ برنده ایوبی نشد

گویی ناهماهنگی و حواشی رسمی و غیررسمی به سیمرغ‌های جشنواره فیلم فجر امسال سنجاق شد. پیوندی چنان عمیق که سینماگران و مدیران سینمایی را معطوف این پرسش کرده که این حاشیه‌ها چگونه در فجر سی و پنجم به وقوع پیوست؟ مشکل در ساختار جشنواره است یا داوری‌ها یا مدیریت؟ در همین حال با مرور رسانه‌ای این حواشی شاید بتوان این ضعف‌ها را در تاریخ سینمای ایران ثبت کرد تا دبیران دوره‌های آتی جشنواره از ارتکاب به آنها مصون باشند. کیوان کثیریان منتقد و تحلیلگر سینما در این گفت‌وگو تبعات حواشی این رویداد هنری را بررسی کرد و محدودکردن بخش‌های مختلف جشنواره فیلم فجر را راهکاری برای کیفیت بیشتر جشنواره برشمرد. به گفته این منتقد سینما، جشنواره سی و پنجم که با سال چهارم حضور ایوبی بر مسند سازمان سینمایی همراه بود، می‌توانست برگ برنده‌ای برای او حساب شود که حواشی‌های بسیار مانع آن شد.

‌ از نظر شما چرا جشنواره فیلم فجر امسال تا این اندازه حاشیه‌ساز شد؟

جشنواره‌ها همیشه با حرف و حدیث همراه می‌شود. در هر داوری و قضاوتی ناراحتی وجود دارد، تعدادی از شرکت‌کننده‌ها جایزه می‌گیرند و تعدادی هم نمی‌گیرند. به طور کلی مشکل اصلی جشنواره سی و پنجم را در بخش مدیریت جشنواره می‌دانم. به تبعات تصمیم‌گیری‌ها دقت نشد و دبیر جشنواره سعی کرد کنترل کار را دست بگیرد. حاشیه‌های جشنواره امسال از بحث درباره ترکیب هیات انتخاب شروع شد، در انتخاب این افراد تناقض دیدیم، ظاهراً نظر اعضای هیات انتخاب واحد نبود و محصول نهایی هم مورد تایید همه آنها نشد. حاشیه از این بخش شروع شد، اوج گرفت و به بخش اجرای جشنواره رسید. مساله‌ای که سر سایت فروش بلیت ایجاد شد، مواردی مشابه که فضا را متشنج کرد و نبود مدیریت مقتدر را نشان داد. با گذر از این حاشیه‌ها، با مشکل شمارش آرای مردمی مواجه شدیم، از ابتدا اعلام شد شمارش آرا به وسیله اپلیکیشن انجام می‌شود اما بعد از مدتی شمارش دستی آغاز شد، گویا اصلاً شرکت مربوطه موفق نشده این کار را انجام دهد. همین‌طور جلوتر که آمدیم، شایعاتی درباره داوران به گوش‌مان رسید که این افراد از طیفی خاص انتخاب شده‌اند، اهل سینما نسبت به آنها موضع داشتند، شنیدیم افراد قبل از اعلام رسمی تغییر کردند و هیات دیگری سر کار آمد. به طور کلی جشنواره امسال با تشنج همراه بود. مثلاً آرم یک نهاد زیرمجموعه سازمان سینمایی مثل بنیاد سینمایی فارابی را از پوستر حذف کردند. وقتی تعداد این حواشی زیاد می‌شود، می‌بینیم هر طرف را نگاه می‌کنیم حاشیه و تنش است، تنش‌هایی که جشنواره تحت‌الشعاع آنها قرار می‌گیرد. وقتی جشنواره فیلم فجر 35 دوره ادامه پیدا می‌کند به این معنی است که سرمایه ملی و جشنواره بزرگی تلقی می‌شود. این در حالی است که تعداد جشنواره‌هایی با این قد و وزن در دنیا زیاد نیست، بنابراین همه باید حواسمان به آبرو و اعتبار جشنواره باشد. جشنواره فیلم فجر متعلق به دبیرهایی که در هر دوره آن را برگزار می‌کنند نیست، متعلق به همه سینما‌دوستان و سینماگران کشور است و اگر اختلالی در شیوه برگزاری آن دیده می‌شود، وظیفه همه است که نسبت به آن حساس شوند. فیلمسازها به این جشنواره اهمیت می‌دهند، چون تنها به واسطه فجر آثار خود را معرفی می‌کنند، مورد تشویق قرار می‌گیرند و اگر همین یک رویداد مهم هنری معتبر را هم به حاشیه بکشانیم، دور از انصاف است.

‌ به سوء‌مدیریت در برگزاری جشنواره امسال اشاره کردید، این مشکل چه تبعاتی را در ساختار کلی این رویداد هنری ایجاد کرد؟

به عنوان مثال چرا باید در این دوره شاهد باشیم که فیلمسازی نامه بنویسد از اینکه در جشنواره حضور ندارم خوشحال هستم؟ چرا این نارضایتی‌ها قبلاً تا این حد زیاد نبود؟ قطعاً اتفاقی افتاده که این مشکلات ایجاد شده است. در دوره‌های قبل هم اعتراض وجود داشت اما در بزرگی جشنواره حل می‌شد و در یاد کسی نمی‌ماند. اما امسال می‌بینیم هنرمندی برای دریافت سیمرغ نامزد شده، با او تماس می‌گیرند که این جایزه به شما می‌رسد و او می‌گوید من سیمرغ را نمی‌خواهم. این قبیل اتفاقات خیلی بد است و جشنواره را کوچک می‌کند. من پیشتر هم گفته بودم، نباید جشنواره را هم‌قد خود کنیم، اگر قد ما کوتاه است، مشکل خودمان محسوب می‌شود، در حالی که جشنواره ازهر فیلمساز و مدیری بزرگ‌تر است. فیلم فجر متعلق به من، آقای حیدری یا آقای ایوبی نیست. همان‌طور که متعلق به قبلی‌ها نبود، همه رفتند، الان به آقای ایوبی و حیدری رسید و دست این دوستان هم نمی‌ماند. طبیعتاً سوء‌مدیریت باعث شد همه به خود اجازه دهند معترض شوند، بعضی خود جشنواره را زیر سوال بردند، بعضی دیگر کناره گرفتند، برخی استعفا دادند. همه این موارد معلول سوء‌مدیریت است. مدیریت مقتدر هیات انتخاب بی‌حاشیه را برمی‌گزیند و هیات داوری مقتدر را انتخاب می‌کند. نه اینکه مثلاً شایعه شود آرای داوران عوض شده یا لورفته است. چطور می‌شود رای‌ها به بیرون درز کند و رسانه‌ای شود؟ چرا جلوی این کار گرفته نمی‌شود؟ مگر غیر از هیات داوران و دبیر جشنواره افراد دیگری هم از آرا خبر دارند؟ این شایعات شنیده می‌شود، در حالی که از طرف دیگر اعلام می‌شود هنوز جلسه داوران برگزار نشده است. چرا حقیقت گفته نمی‌شود و اعلام نمی‌کنند که آرا لو رفته؟ چرا باید جشنواره اول کشور که 35 دوره از برگزاری آن می‌گذرد، طوری عمل کند که قبل از اختتامیه رای داوران آن به بیرون درز کند؟ چرا امنیت جشنواره را تامین نمی‌کنند؟ در دو سال گذشته زیاد شاهد اتفاقاتی از این دست بودیم. مثلاً اسم هیات انتخاب و داوران را اعلام نمی‌کنند اما این خبر از جاهای مختلف به بیرون نشت می‌کند و همه رسانه‌ها هم خبر را منتشر می‌کنند. اگر واقعاً می‌خواهند این اسامی اعلام نشود، طوری عمل کنند که کسی متوجه نشود، اما اگر قدرت این کار وجود ندارد، از ابتدا سایت جشنواره اسامی را اعلام رسمی کند که حاشیه‌سازی نشود. سال گذشته هم اسامی داورها توسط منبع رسمی اعلام نشد، اما همه رسانه‌ها اسامی را به صورت غیررسمی منتشر کردند. بعد گفتند چون اسامی به طور رسمی اعلام نشده کسی با این افراد نمی‌تواند مصاحبه کند. این چه کاری است؟ مدیریت جشنواره باید بزرگ باشد، با جشن دهه فجر در یک دبستان فرق کند. اما نگاه کوچک است، به نوعی که انگار در حال آزمون و خطا هستند. با این وضعیت می‌شنویم که درخواست می‌کنند دبیری جشنواره دائمی شود تا از آزمون و خطاها کاسته شود و دبیر سال بعد خطاهای دبیر امسال را تکرار نکند. از برگزاری این جشنواره 35 دوره می‌گذرد، دبیر امسال نباید خطاهای دبیر قبلی را تکرار کند، نه اینکه خودش بازآزمون و خطا آغاز کند. اگر این‌طور باشد که باید 30 سال هم برای شما صبر کنیم تا شاید کمی چیز یاد بگیرید.

‌ برخی حواشی و نارضایتی‌ها هم اشاره به جدول نمایش فیلم‌ها در کاخ جشنواره داشت. شما دراین‌باره چه نظری دارید؟

بله، مورد دیگری که در این دو سال حاشیه ایجاد می‌کند، جدول نمایش فیلم‌هاست. پارسال برنامه‌ریزی به شکلی بود که مردم ساعت 3 نصف‌شب به خانه می‌رفتند. امسال گفتند این مشکل را حل می‌کنیم اما باز هم برنامه‌ریزی طوری شد که مردم ساعت 3 نصف‌شب به خانه رفتند. تازه از پارسال سخت‌تر شد، پارسال جلسات نقد و بررسی فیلم‌ها صبح بود، اما امسال بعد از نمایش فیلم برگزار می‌شد و افرادی که به جلسات می‌رفتند ابتدای فیلم‌ها را از دست می‌دادند یا به سختی وارد سالن می‌شدند. از طرف دیگر برنامه‌ریزی جدول طوری بود که سانس نمایش فیلم‌های مستند در ساعت صبح و سالن اصلی قرار گرفت. در حالی که با کمال احترام به آثار این بخش جشنواره اما به دلیل مخاطب کمتری که برای دیدن آثار مستند به کاخ جشنواره می‌آیند، این امکان وجود داشت که نمایش آثار مستند در سالن‌های کوچک‌تر قرار بگیرد. این موارد ساده را دوستان در سال گذشته رعایت نکردند، متوجه اشتباه خود نشدند و امسال هم دومرتبه تکرار کردند. بنابراین همین موارد ساده مشکل‌ساز می‌شود. مثلاً نارضایتی که درباره موضوع غذا شنیده می‌شود یکی دیگر از این موارد است. اصلاً چه لزومی دارد که جشنواره فیلم به حضار غذا دهد؟ جشنواره‌های خارجی هم به کسی غذا نمی‌دهند، کسی اگر گرسنه باشد خودش غذا یا حتی یک بیسکویت می‌خورد. قطعاً این تصمیم که تمام زمان صبح تا ظهر روزهای جشنواره را به خاطر حذف ناهار از دست بدهیم، نارضایتی ایجاد می‌کند. هیچ اصراری به ارائه غذا به مخاطبان جشنواره نیست، مگر اینکه نکته‌ای در میان باشد و دلایل محکمی برای تقبل این هزینه وجود داشته باشد. اگر جشنواره از صبح شروع شود، ناهار و شام هم به کسی ندهد، بهتر از این است که دختر مردم ساعت 3 نیمه‌شب دنبال آژانس بگردد. این ارائه غذا هزار بحث صف و فیش گرفتن ایجاد می‌کند و از آن طرف هم معلوم نمی‌شود چه کسانی این وسط با هم قرارداد مالی بسته‌اند. به نظر من اساساً در بعضی دوره‌ها از جمله جشنواره سی و پنجم آفتابه و لگن از شام و ناهار مهم‌تر بود. سعی کردند آفتابه و لگن را شیک کنند اما از کیفیت فیلم‌ها و موارد مهم‌تر غافل شدند. در حالی که به جای تمرکز روی غذا بهتر بود دقت می‌کردند هیات انتخابشان سلامت کار کند، افرادی در این هیات انتخاب نشوند که همه به سمت‌شان براق شوند. به‌جای ساکت نگه‌داشتن یک نفر صدای صد نفر دیگر را بلند نکنند. به یک طیف باج ندهند که نارضایتی طیف‌های دیگر را ایجاد کنند.

‌ به طور مشخص شما چه نقص‌هایی را در زمینه شیوه انتخاب آثار در این دوره از جشنواره فیلم فجر می‌بینید؟

به نظر من شیوه انتخاب مشکل داشت. اینها را به خود آقای حیدری گفتم و انجام نشد و اکنون مجدد به رسانه می‌گویم. بهتر این است که دبیر جشنواره مشاورانی را برای خود انتخاب کند، این مشاوران فیلم ببینند، فیلم پیشنهاد دهند و دبیر این فیلم‌ها را انتخاب کند. اگر سازوکار تعریف شود مشکلی وجود ندارد. اما در حال حاضر شیوه کار به این شکل است که دبیر می‌گوید انتخاب آثار به من ارتباطی ندارد، هیات انتخاب مسوول انتخاب آثارش است، آنها کارشان را انجام می‌دهند، یک مرتبه می‌بینیم دو فیلم تغییر می‌کند. در این مرحله انگار دبیر می‌خواهد بگوید من دبیر هستم و اختیار انتخاب دارم. اختیار چیست؟ اگر هیات انتخاب می‌گذارند، باید به نظر آنها پایبند باشند. اول از همه باید تمام اعضای هیات انتخاب موجه باشند. درست است که تک‌تک این اعضا محترم هستند، اما وقتی به ترکیب نگاه می‌شود، اشکالاتی در آن دیده می‌شود. در انتها نتیجه‌ای که بیرون می‌آید این است که مثلاً آقای افروغ می‌گوید این فیلم انتخاب شده بود اما الان نیست، آقای دبیر می‌گوید خیر این فیلم از ابتدا اصلاً نبود، یکی دیگر می‌گوید تهیه‌کننده این فیلم صبح روز اعلام آثار به دفتر دبیر رفت. این اتفاقات یعنی یک جای کار مشکل دارد. یا مثلاً یک نفر می‌گوید هیات انتخاب فیلم من را اصلاً ندیده است. سازوکار تعریف نشده است، اگر تعریف شده باشد تبعات آن را هم می‌شد پذیرفت. از طرف دیگر برای اینکه همه را راضی کنند 33 فیلم در بخش مسابقه گذاشته‌اند. ما هم رفتیم فیلم‌ها را دیدیم، به نظر من 10، 12تا فیلم اساساً می‌توانست بیرون مسابقه باشد. کمااینکه داوران هم این آثار را نامزد نکردند چون جایزه‌بگیر نبودند، فیلم‌های ضعیف‌تری بودند. به نظر من 20 فیلم در حد مسابقه بود و بیش از این نبود.

‌ به نظر می‌رسد بعد از تمامی حاشیه‌هایی که فیلم فجر در 10 روز برگزاری‌اش سپری کرد، آرای داوران اصلی‌ترین عامل گلایه‌ها شد که البته تبعاتی را هم ایجاد کرد. شما انتخاب داوران را چگونه می‌بینید؟

به نظر من اساساً کسانی که در یک رقابت شرکت می‌کنند، باید قواعد را بپذیرند تا جایی که داوری شکل خطای فاحش نداشته باشد، مثلاً مارادونا با دست گل نزند. در این شرایط داور را محروم می‌کنند. سینما را با فوتبال مقایسه می‌کنند و می‌گویند خطای داوری جزئی از بازی است. در حالی که خطای داوری فوتبال در لحظه اتفاق می‌افتد و درصد خطای انسانی بیشتری دارد. اما داوری در سینما 10 روز وقت می‌برد و با خطاهای داوران فوتبال فرق دارد نباید مقایسه‌اش کرد. من در اینجا درباره خطاهای داوری امسال حرف می‌زنم و اگر نه بحث‌های سلیقه‌ای هم وجود دارد. این امکان وجود دارد که بعضی از جوایز سلیقه ما نباشد اما به هر حال آن فرد هم بازیگر یا فیلمبردار خوبی است. اما آن بخشی که خطای داوری است، حاشیه‌ساز می‌شود. وقتی یک سینماگر می‌گوید در فیلم من جلوه ویژه میدانی وجود ندارد و سیمرغ به او تعلق می‌گیرد، صدای افراد دیگر هم بلند می‌شوند و همه سهم‌خواهی می‌کنند. اگر نه حرفی در محترم بودن داوران نیست اما وقتی قضیه تقسیم جوایز به میان می‌آید ناراحت‌کننده است. وقتی با یک هنرمند تماس می‌گیرند که سیمرغ فلان رشته را تحویل بگیرد و می‌گوید این جایزه را نمی‌خواهم یعنی یک جای کار ایراد دارد. باورتان می‌شود این اتفاقات در فجر می‌افتد؟ این موارد بی‌اعتباری را نشان می‌دهد. اعتراض به داوری باعث می‌شود کسی دیگر داوری را قبول نکند. افرادی هم که آثار زیر صفر داشتند و اصلاً اشتباهی در مسابقه شرکت داده شده بودند هم شاکی شدند که چرا ما جایزه نداریم. این سوءاستفاده‌ها برای زمانی است که افراد احساس کنند هیات داوران ضعیف رأی داده است. در سطح جشنواره فیلم فجر که متعلق به همه است این مشکلات و خطاها دور از انتظار است. از طرف دیگر مگر داوران کامپیوتر هستند که 16 رشته را در 33 فیلم قضاوت کنند؟ این همه آیتم را چطور می‌توان قضاوت کرد؟ در نهایت نتیجه این می‌شود جایزه جلوه‌های ویژه میدانی به فیلمی تعلق می‌گیرد که جلوه‌های ویژه بصری داشته است و ظاهراً به این موضوع توجه نشده و همه چیز روی کاغذ تقسیم شده است. ارائه دو جایزه در بخش بازیگری هم خطای دیگر امسال بود. احتمالاً آیین‌نامه فیلم فجر را نخوانده‌اند که می‌گویند هیچ جایزه‌ای در هیچ رشته‌ای هم‌ارزش تقسیم نمی‌شود. یعنی نمی‌توان در یک رشته دو سیمرغ داد. شایعاتی هم در این زمینه به گوش ما رسید که چون آرای داوران پیش از اختتامیه لو رفت، با این کار می‌خواستند حقیقت شایعات را مخدوش کنند. من نمی‌دانم این شایعات درست است یا نه، اما سایتی اشتباه کرد و آرایی را منتشر کرد. هیجان اختتامیه نباید از بین برود، اگر مراعات نشود اهمیتش از بین می‌رود و جشنواره فجر از این گاف‌ها کم ندارد. وقتی پارسال هم برگزیده‌های فیلم‌اولی‌ها لو رفت امسال باید بیشتر در این زمینه دقت می‌کردند.

‌ فکر می‌کنید محول کردن این مسوولیت از دولت به بخش خصوصی می‌تواند از این حاشیه‌ها بکاهد؟

جشنواره فجر به دلیل ایدئولوژیک بودن اسمش باید توسط دولت برگزار شود. دولت مدعی این اسم است. فیلم فجر به نوعی جشن انقلاب است و دولت باید آن را برگزار کند. از طرف دیگر سینمای ما دولتی است و عنان سینما دست دولت است. پول سینما را دولت می‌دهد و حق خود می‌داند که مثلاً در جشنواره فیلم فجر اعمال نظر کند. جشنواره خصوصی در ایران جواب نمی‌دهد، کار صنفی و خصوصی در کشور ما احتیاج به زمان بیشتری دارد و افراد باید قدرت تحمل نظرات هم را داشته باشند. الان دولت حکم یک ریش‌سفید را دارد این همه حرف و حدیث است اگر کار دست بخش خصوصی باشد سخت‌تر می‌شود. اتفاقی که می‌افتد این است که یک جشنواره خصوصی برگزار می‌شود و چون بقیه قبول ندارند جشنواره‌های موازی راه می‌افتد.

‌ آیا برگزاری جشنواره فیلم فجر با محوریت بخش خصوصی غیرممکن است؟

فعلاً در حال حاضر غیرممکن است. الان جشنواره‌های غیر از فجر هم دولتی است. با توجه به هزینه و گستره جشنواره امکان‌پذیر نیست. نگاه حاکمیتی در جشنواره فجر وجود دارد. الان روی داوری‌ها اعتراض است مجلس به قضیه ورود کرد. من فکر می‌کنم جشنواره‌هایی داشتیم که بی‌حاشیه‌تر بود و امسال از دست در رفت. آقای ایوبی هم به نظر من برآیند عملکردش در این سه سال خوب بود اما جشنواره فجر به نمره‌ای که ایشان در این چهار سال می‌توانست بگیرد، لطمه زد. این اتفاق می‌توانست برگ برنده ایوبی باشد اما نشد.

‌ فکر می‌کنید چه راهکارهایی برای برگزاری جشنواره فیلم فجر بدون حاشیه یا حاشیه کمتر می‌توان ارائه داد؟

راهکاری که به ذهن من می‌رسد این است که جوایز جشنواره را به بخش‌های اصلی محدود کنند. بخش‌های اصلی منظورم کارگردانی و بازیگری و فیلمنامه و فیلم است. بخش‌های فنی به این دلیل که نیاز به داوری تخصصی‌تری دارد در جشنواره‌های صنفی و آکادمیک توسط کارشناسان و اهل این فنون بررسی شود. الان جشنواره برلین و کن هم به این شکل است. تعداد فیلم‌ها هم محدودتر شود و جشنواره جمع و جورتر برگزار شود. از این تشریفات عجیب و غریب هم کاسته شود و به اصل این رویداد هنری معتبر توجه شود. باید به کیفیت اهمیت داد. اگر نگاه ما به آفتابه و لگن باشد، شام و ناهار را یادمان می‌رود.