برای اقتدار گمرک می‌جنگم

نگاه حاکمیت به گمرک چگونه است و به واسطه این نگاه، چه انتظاراتی از گمرک وجود دارد؟ اما در مقابل این انتظارات، گمرک ایران چقدر امکانات و اختیارات دارد و مهم‌تر از اینها گمرک ایران چقدر اقتدار دارد؟ رئیس کل گمرک ایران ابتدا درباره جایگاه گمرک توضیح می‌دهد: «بخش اقتصادی حاکمیت که موضوع و عملکرد گمرک را می‌شناسد، گمرک را به عنوان یک سازمان مستقل و مقتدر می‌خواهد. گمرک مرزبان و دروازه‌بان و دربان نیست و گمرک یک سازمان اقتصادی مدافع تجارت آزاد و رقابت است.» در عین حال مسعود کرباسیان تصریح می‌کند: «گمرک سازمانی است که در معرض فساد، نفوذ سیاسی و فشارهای فراوان قرار دارد و اگر مستقل و مقتدر نباشد، هرگز نمی‌تواند به وظایفش عمل کند.» در ادامه این مصاحبه رئیس کل گمرک ایران از مصائب گمرک و فشارهایی که این سازمان برای انجام وظایف قانونی‌اش متحمل می‌شود سخن می‌گوید و عنوان می‌کند: «به جای اینکه به کار خودم بپردازم از صبح تا شب باید توضیح بدهم که چرا فلان کار را انجام دادم.» با وجود این وی متذکر می‌شود که تماس‌های تلفنی تکلیفی ندارد و از حمایت مقاماتی چون وزیر اقتصاد، معاون اول رئیس‌جمهور و رئیس‌جمهور بهره می‌برد.

یکی از مهم‌ترین پرسش‌هایی که این روزها به دلیل بروز برخی مسائل در محافل اقتصادی مطرح شده، اقتصاد سیاسی گمرک است. اصولاً حاکمیت به گمرک چه نگاهی دارد؟ نگاه به گمرک به عنوان یک سازمان کسب درآمد یا سازمانی است که می‌تواند کارکرد اقتصادی داشته باشد؟

این بحث همان‌طور که اشاره کردید، بحثی در حیطه اقتصاد سیاسی است. گمرک از چند زاویه برای حاکمیت اهمیت دارد. البته اول باید حاکمیت را تقسیم‌بندی کرد تا مشخص شود منظور، نگاه کدام بخش است. بخش اقتصادی حاکمیت که موضوع و عملکرد گمرک را می‌شناسد، گمرک را یک سازمان مستقل و مقتدر می‌خواهد. گمرک سازمانی است که در معرض فساد، نفوذ سیاسی و فشارهای فراوان قرار دارد و اگر مستقل و مقتدر نباشد، هرگز نمی‌تواند به وظایفش عمل کند. ممکن است تا اسم گمرک مطرح شود، مسائل سفر و چمدان و عوارض گمرکی در ذهن‌ها نقش ببندد. عده‌ای هم ممکن است با شنیدن اسم گمرک، مقابله با قاچاق را در ذهن خود مجسم کنند. در صورتی که وظیفه و کارکرد گمرک محدود به این دو برداشت نیست. اما حاکمیت یا بهتر است بگوییم دولت، جایگاه گمرک را در حلقه ارتباط با تجارت خارجی، ترانزیت، مسافری، توریسم، توسعه اقتصادی، گردشگری، سلامت، امنیت، حفاظت، برخورد با تخلفات، شفافیت و حفظ رقابت می‌شناسد. پس گمرک سازمانی تک‌بعدی نیست و ساختاری است که از امنیت گرفته تا بهداشت را پوشش می‌دهد. اگر گمرک تنها وظیفه دروازه‌بانی یا ورود و خروج کالا و مسافر را داشت، استقلال و اقتدارش اهمیت زیادی نداشت. اما گمرک، قدیمی‌ترین سازمان اداری کشور محسوب می‌شود که استقلال و اقتدارش هم‌پایه بانک مرکزی اهمیت دارد. از زمانی که موسیو نوز و موسیو مرنارد به ایران آمدند و گمرک را در ایران بنا نهادند، تا امروز کارکردهای گمرک نوسان زیادی داشته است. در دوره‌ای، کارکرد گمرک به شکل وضع عوارض بود. یعنی عملاً عوارض دروازه‌ای می‌گرفتند. بعضی از شاهان قاجار عوارض کالا می‌گرفتند تا با درآمدهای آن، به سفرهای خارجی بروند. یا گمرک را به کشوری دیگر واگذار می‌کردند و در ازای آن پول دریافت می‌کردند. حتی موسیو نوز را متهم کرده‌اند که ایشان عوارض پارچه را از کشور رقیب کشورش بالاتر می‌گرفت تا قیمت نهایی محصول کشور رقیب گران‌تر شود. اما با شکل‌گیری دولت مدرن در ایران، نگاه به گمرک هم تا حدودی متحول شد. در حال حاضر جایگاه سازمان گمرک در دنیا از یک سازمان عوارض‌گیرنده و درآمدی به یک نهاد مهم برای اجرای قانون در حوزه‌های امنیت، سلامت، استاندارد و ایمنی ارتقا یافته است. مثلاً در کشوری مثل استرالیا به گمرک به عنوان یک سازمان ایجادکننده درآمد نگاه می‌کنند؟ یا گمرک در فرانسه صرفاً یک سازمان عوارض‌گیرنده و پول‌ساز است؟ در حال حاضر گمرک در کشورهایی که نام بردم، یک سازمان مقتدر و مستقل اجرایی است که در زمینه امنیت، سلامت و حتی حفظ گونه‌های در حال انقراض، نقش حیاتی دارد. می‌خواهم بگویم گمرک در معنای امروزی‌اش، تنها یک دروازه‌بان برای کنترل کالا و مسافر نیست. یک سازمان اقتصادی تنظیم‌گر است که می‌تواند به عنوان یک ابزار اقتصادی هم عمل کند. حتی وظایف گمرک را به بحث‌های توسعه و محیط‌زیست و استاندارد هم گره زده‌اند. بحث امنیت و اقتدار مرزی هم مطرح است. بنابراین سازمان‌های مختلف اقتصادی و سیاسی همواره مساله اعتبار و استقلال گمرک را به رسمیت بشناسند و درصدد ارتقای جایگاه آن باشند. همین حالا اگر کالایی از گمرک خارج می‌شود کشور خریدار می‌بیند که گمرک یکسری استانداردهای مورد قبول جهانی را رعایت کرده و در نتیجه، آن کالا پذیرش می‌شود. ببینید مثلاً همین حالا ما کانال سبز را با روسیه ایجاد کردیم. آنها می‌گویند ما گمرک ایران را قبول داریم. وقتی شما پروانه گمرکی می‌دهید و افراد این پروانه‌ها را ارائه می‌کنند 15 درصد به آنها معافیت می‌دهیم. یا وقتی که شما می‌خواهید تجارت توسعه پیدا کند، تعرفه‌های ترجیحی بین کشورها را وضع می‌کنید، آن وقت کدام نهاد مسوول اجرای آن است؟ آیا غیر از گمرک، نهادی دیگر مسوول است؟ مثلاً ما تعرفه‌های ترجیحی با ترکیه و پاکستان داریم که گمرک باید آن را انجام دهد. بنابراین گمرک یک جنبه درآمدی، یک جنبه امنیت و یک جنبه توسعه دارد. ما یکسری کنوانسیون‌هایی داریم که به دلیل الحاق به آن کنوانسیون‌های بین‌المللی، مثلاً یک گردشگر به ایران می‌آید، نمی‌توانیم مقررات خاص برایش وضع کنیم. در نتیجه آن گردشگر می‌تواند راحت‌تر جذب کشور ما شود. یک جنبه دیگر گمرک هم حمایت از تولید داخل است. شما تعرفه وضع می‌کنید تا یک محدودیتی در تجارت بگذارید و حمایتی از تولید داخل داشته باشید. برای همین هم است که گمرک مجری این تصمیم‌هاست تا با وضع تعرفه، دیوارهای تعرفه‌ای بسازند. اینکه تعرفه خوب است یا بد، موضوع این گفت‌وگو نیست و صرفاً دارم به وظایف قانونی گمرک اشاره می‌کنم.

البته گمرک در حال حاضر مسوول سیاستگذاری برای تعرفه نیست و به نوعی سازمان مجری این سیاست‌ها به شمار می‌رود.

موضوع این است که بازخورد تصمیم‌های تصمیم‌گیرندگان کجا منعکس می‌شود؟ در گمرک است که انعکاس پیدا می‌کند. شما وقتی می‌گویید ما تعرفه مشترک وضع می‌کنیم، به دنیا پیام می‌دهید که ما با شفافیت کار خود را دنبال خواهیم کرد و به فلان کالا با حقوق ورودی و روش‌های مورد نظر اجازه واردات می‌دهیم یا اینکه واردات فلان کالا را ممنوع می‌کنیم. با هرجایی هم که بخواهیم مذاکره کنیم اولین بخشی که باید مدنظر باشد گمرک است. فرض کنید مثلاً می‌خواهید عضو سازمان جهانی تجارت شوید، آیا مذاکرات برای چنین کاری، غیر از مذاکرات تعرفه‌ای و گمرکی است؟ مساله‌ای که من به آن اشاره دارم توجه به این موضوع است اما آن تفسیری که شما از حاکمیت می‌گویید مساله دیگر است. مثلاً متاسفانه یک وزیر که باید از همه بیشتر بداند، می‌گوید وظیفه گمرک تطبیق فیزیکی کالاست. در حالی که واقعاً در هیچ کشوری کالا را تطبیق فیزیکی نمی‌دهند. یعنی ما باید مفاهیم را برای افراد توضیح دهیم؟ گمرک باید کار خودش را انجام دهد. خوشبختانه دنیا به سمتی رفته که گمرک دارد در عرصه جهانی تعریف می‌شود. نقش گمرک در کشورهای اروپایی پررنگ‌تر شده است. اصلاً تعاریف جدید باعث تقویت نهاد گمرک در اقتصاد شده و می‌طلبد که دیدگاه‌های سنتی را کنار بگذاریم.

بله، گمرک در حوزه اجرا واقعاً دامنه وسیعی از کارها را باید انجام دهد اما خب هیچ‌وقت وارد حوزه سیاستگذاری نشده است.

سیاستگذاری در حوزه گمرک، اصلاً باید به شکل قانون باشد. در همه جای دنیا، این سیاستگذاری به شکل قانون است. اما ما در کشور خود بخشی از قانون را در قالب آیین‌نامه و اختیارات وزارتخانه‌ها لحاظ کرده‌ایم. این در حالی است که مثلاً 27 کشور اروپایی یک قانون مشترک دارند که به تصویب پارلمان اروپا رسیده است. آیا هر کشوری هم هر روز بخشنامه برای خودش وضع می‌کند؟ اصلاً شما فرض کنید امروز عضو سازمان جهانی تجارت شدید، می‌توانید به این راحتی تعرفه‌ای را تغییر دهید؟ شما در مذاکرات برای الحاق به سازمان جهانی تجارت، تعرفه‌ها را تصویب کردید و بعد گفتید که ما در یک روند این تعرفه‌ها را کاهش می‌دهیم، آن وقت دیگر نمی‌توانید بگویید که می‌خواهیم بخشنامه جدیدی را برای افزایش تعرفه وضع کنیم. ببینید برداشت از صحبت شما این می‌شود که آیا گمرک مسوول اجرای بخشنامه‌های وزارتخانه‌هاست؟ از نظر من گمرک اگر می‌خواهد جایگاهی پیدا کند، فقط مسوول اجرای قوانین است. ولی برخی وزارتخانه‌ها و سازمان‌ها همچنان علاقه دارند که گمرک یک نهاد مجری باشد. ما این را نمی‌پذیریم چون به اهمیت کار گمرک واقف هستیم.

البته آن وقت با این سخنان شما، احتمالاً باید گمرک فراتر از یک معاونت وزارتخانه شود؟

نه، این‌طور نیست، گمرک می‌تواند در زیرمجموعه وزارت اقتصاد کارهای خودش را پیش ببرد اما ضرورت دارد که استقلالش را به رسمیت بشناسیم.

شما به تعاریفی از گمرک اشاره کردید که هرکدام به نوعی انتظاراتی از گمرک محسوب می‌شوند. اما آیا متناسب با این انتظارات، گمرک امکانات هم در اختیار دارد؟

صادقانه بگویم، خواسته‌هایی که از گمرک وجود دارد با بضاعت این سازمان منطبق نیست. اگر مسوولان کشور ما می‌خواهند گمرک نهادی مقتدر و مستقل باشد و همزمان، دغدغه توسعه، امنیت، بهداشت، سلامت و مبارزه با فساد را داشته باشد، باید به او اختیار و امکانات بیشتری داده شود. در حال حاضر ابزارهای کافی را در اختیار نداریم. این نیازها در حیطه سخت‌افزار و نرم‌افزار قابل تعریف است.

یکی از ابزارهایی که نیاز داریم، تجهیزات مدرن است. یعنی واقعاً در کشوری که ما با یک تغییر مقررات و رویکرد می‌توانیم میزان کشفیات مواد مخدر را از 15 کیلو در سال 1391 به بیش از 300 تن در سال 1395 برسانیم، چرا نباید گمرک را مجهز کنیم؟ یعنی آن زمان در سال 1391 بیش از 15 کیلو مواد مخدر وارد نمی‌شد؟ چرا، وارد می‌شد اما کشف نمی‌شد. اگر ابزارهای گمرک کامل‌تر شود، شما ببینید چقدر عاید کشور خواهد شد. یا درآمد ما با در نظر گرفتن مالیات بر ارزش‌افزوده بر واردات از 120 هزار میلیارد ریال در سال 1391 در 11‌ماهه سال 1395 به 280 هزار میلیارد ریال رسیده است. خب، اگر تجهیزات داشته باشیم، بازدهی ما هم افزایش می‌یابد.

پس از تجهیزات، حمایت پرسنلی در جنبه‌های مادی، معنوی و حتی امنیتی لازم است. ببینید پرسنل من در مرزهای شرقی، غربی و حتی جنوبی و شمالی برای اینکه به محل کارش برسد بعضاً تا 200 کیلومتر در روز را هم باید طی کند. مگر کسی که ماهیرود می‌رود، از بیرجند تا ماهیرود چند کیلومتر را باید طی کند؟ یا آن کسی که در مناطق پیشین، سرباز و سراوان در استان سیستان و بلوچستان یا در منطقه دوغارون در منطقه خراسان رضوی یا در منطقه اینچه‌برون در استان گلستان خدمت می‌کند باید برای رسیدن به محل کارش مسافت قابل توجهی را طی کند. از سوی دیگر این افراد باید 45 قانون را رعایت، 30 نوع عوارض و مالیات دریافت و 60 نوع معافیت اعمال کنند و هرروز هم بخشنامه‌ای جدید به آنها ابلاغ می‌شود. ما از این نیروی انسانی چقدر حمایت مادی می‌کنیم؟ من شرمنده همکارهایم هستم. آن وقت از من هم توقع دارند که این کار را 24 ساعته کنیم. شما ببینید مرز دوغارون را سیل برد. همکارهای من در سیل گیر کردند. این کارکنان، آدم‌های شرافتمند و دلسوزی هستند. اصلاً ما سه نوع عوارض را برای بقیه دستگاه‌ها داریم می‌گیریم. گمرک ابزار درآمدی برای مالیات غیرمستقیم شده است. در حالی که هیچ جای دنیا این‌طوری نیست و یک مبلغ به اسم حقوق ورودی دریافت می‌کنند. ما داریم مکرراً عوارض می‌گیریم، در هر بخش کم می‌آوریم می‌گویند از اموال مردم عوارض بگیرید. بعضی را می‌گویند کیلویی و بعضی دیگر را می‌گویند ارزشی عوارض بگیرید. کار پیچیده شده است. مهم این نیست که آدم مسوول گمرک یک کشور اروپایی یا آسیای جنوب شرقی باشد، بلکه مهم این است که مسوول گمرک در ایران شود تا ببیند کار چقدر پیچیده است.

سومین مساله مورد نیاز این است که ما متناسب با اقدامات گمرک اجازه بدهیم گمرک کار خود را انجام دهد. ما گمرک الکترونیکی در سال اقتصاد مقاومتی راه انداختیم. اکثر آنهایی هم که متخصصان بیرونی هستند به این اقدامات ما باور دارند. از آنکتاد گرفته تا سازمان جهانی گمرک و بانک جهانی همه این اقدامات ما را تایید و از ما تقدیر کردند و رتبه ما را بهبود دادند اما در داخل کشور وضعیت متفاوت بود. یعنی من به جای اینکه به کار خودم بپردازم از صبح تا شب باید توضیح بدهم که چرا فلان کار را انجام دادم. من با اتکا به 38 ماده قانونی مصوب هیات وزیران که توسط مجلس هم تصویب شده و کنوانسیون‌های بین‌المللی کارهایم را انجام می‌دهم اما هر روز یکی می‌پرسد که چرا این‌گونه عمل کردید؟

شما پیش از این، تجربه ریاست کل گمرک را در اوایل دهه 80 هم داشتید و به همین دلیل آشنایی مناسبی با ساختار این نهاد دارید. در مجموع این ساختار را چقدر در تحقق اهداف و برنامه‌هایتان مانع دانستید؟

شاید نیاز باشد توضیحاتی بدهم که من سیستم گمرک را چگونه تحویل گرفتم. آن زمان به این نتیجه رسیدم که سیستم کاغذی شده است. یعنی آن سیستم آسیکودا و دیگر طرح‌هایی را که قبلاً مطرح بود جمع کرده بودند. شما ببینید یک نفر وارد گمرک می‌شد و بعد کاغذ را به محل مورد نظر می‌برد تا بتواند سپس آن کاغذ را به مرزی ببرد که می‌خواهد محصولش را ترخیص کند و بعد در آنجا بررسی می‌کردند و در مجموع 26 روز طول می‌کشید تا فرد، محصول خود را از گمرک ترخیص کند. خب در این شرایط دیدم که با این سیستم کاغذی و این وضع درآمد و مقررات و نبود نظارت، واردکننده یا صادرکننده باید در تعامل با اشخاص مسائل خود را حل کند. همه جای دنیا گفته‌اند برای شفافیت، توسعه کار، بهبود فضای کسب‌وکار، حفظ منزلت کارآفرینان کشور و اهداف دیگر شما باید سیستم را مکانیزه کنید. دولت هم به ما تکلیف کرد که این کار را انجام دهیم. اتفاقاً این تکلیف جزو اولین مصوبه‌های دولت یازدهم در مهرماه سال 1392 بود. پس از آن، من باید تصمیم می‌گرفتم برای تغییر فرآیند، اول مشکلات را احصا کنیم، بعد نقشه راه را بنویسیم، سپس نیروها را آموزش دهیم و بعد از آن ساختار طراحی و تغییرات را شروع کنیم. اما من دیدم انجام همه این کارها به عمر من وصال نمی‌دهد. دولت فرصتی به من داده تا به گمرک خدمت کنم و باید این اقدامات را در زودترین زمان ممکن انجام دهم. برای همین هم هست که مرحوم آقای هاشمی‌رفسنجانی بعد از اینکه سیستم گمرک را ملاحظه کردند گفتند، دلم می‌خواست زمان ریاست‌جمهوری خودم این سیستم پیاده می‌شد اما شاید تکنولوژی این‌قدر پیشرفت نکرده بود و من خیلی خوشحالم که می‌بینم روزی این سامانه در کشور من راه افتاده است. ایشان پرسیدند که شما چطوری توانستید این اقدام را به سرانجام برسانید که برای ایشان توضیح دادم و چند بار گفتند احسنت. خوشبختانه تجربه الکترونیکی کردن گمرک در خیلی از کشورها اجرایی شده و تجربیات آنها پیش روی ما قرار دارد. زمانی که سیستم آسیکودا را پیاده می‌کردیم، از این تجربیات به شکل مناسب بهره بردیم و دیدم نقشه راه این است که بقیه کشورهای دیگر دنیا طی کرده‌اند. خوشبختانه گمرک، سازمانی ریشه‌دار است و کارکنانی باتجربه و خلاق دارد. همکارانی داریم که سال‌هاست در گمرک کار می‌کنند و از همه مهم‌تر اینکه عزم جدی برای ایجاد تغییر در سیستم گمرکی وجود دارد. وزیر اقتصاد به عنوان فردی آگاه به مسائل اقتصادی، از گمرک حمایت کرده و هرگاه ما در چالش با دیگر سازمان‌ها قرار گرفته‌ایم، با منطق و برهان از ما حمایت کرده است. آقای رئیس‌جمهور و معاون اول ایشان به خوبی در جریان تحولات گمرک قرار دارند و رویه‌ها را تایید می‌کنند. اگر برخی موانع ساختاری و برخی تنگ‌نظری‌ها نبود، گمرک را به سازمانی الکترونیکی تبدیل می‌کردم که کرامت تجار و اهالی کسب‌وکار در آن بیشتر از امروز رعایت شود.

برای اینکه گمرک مدرن و الکترونیکی شود، پیشنهادهای خود را برای سازمان امور اداری و استخدامی فرستاده‌ایم که ان‌شاءالله اگر فرصت کنند جواب ما را هم می‌دهند.

به هر حال ما شاهد بودیم در مدت زمان کوتاهی پنجره واحد تجاری عملی شد و دستاوردهایی مانند انتشار به‌روز اطلاعات تجاری را شاهد بودیم. چه شد که با وجود ساختار قدیمی و احتمالاً قوانین دست‌وپاگیر مرتبط با حوزه گمرک ما شاهد چنین اقدامی آن هم در یک مدت زمان کوتاه بودیم؟

گزاف نیست اگر پنجره واحد گمرکی را مهم‌ترین تحول اداری کشور در دو سال گذشته بدانیم. نمی‌خواهم اغراق کنم اما کار بزرگی صورت گرفت و نمایندگان سازمان جهانی گمرک که برای ارزیابی کار ما به ایران آمده بودند، مجموعه اقدامات صورت‌گرفته را به طور کامل تایید کردند. آنها می‌گفتند فقط در رویه واردات، آن هم در کره جنوبی (که مثل ما 15 همسایه ندارد و هیچ‌گاه تحریم نشده است) 10 سال طول کشید تا چنین سیستمی را پیاده کنند. می‌پرسیدند چطور توانستید این کار را انجام دهید؟ به آنها توضیحات لازم داده شد و در مجموع تجربه ایران را منحصربه‌فرد دانستند. مسوولان کشور هم به طور کامل از گمرک حمایت کردند. از آقای رئیس‌جمهور گرفته تا وزیر اقتصاد و معاون اول رئیس‌جمهور، همه از این تحول حمایت کردند. این‌گونه هم نبود که این کار، مخالفانی نداشته باشد اما آن‌قدر کار مهمی بود که مخالفت‌ها عقیم ماند.

آقای دکتر این نقد را به گمرک وارد می‌دانند که در زمینه مبارزه با مصادیق فساد از جمله قاچاق و... می‌تواند کارهای بهتری انجام دهد اما کارها به خوبی پیش نمی‌رود. آیا مانعی وجود دارد؟

همه کارهایی که صورت گرفته، در راستای شفافیت بیشتر و کاهش فساد بوده است. ما می‌خواستیم سطح ارتباط فعالان اقتصادی را با کارمندان گمرک به حداقل برسانیم که در این زمینه کارهای بسیار خوبی صورت گرفته است. گمرک را مجهز کردیم تا کسی نتواند به دلیل کمبودهای سخت‌افزاری، سیستم ما را دور بزند. نظارت را تقویت کردیم. با کارمندانی که رشوه می‌گرفتند، برخورد کردیم. ده‌ها پرونده قضایی تشکیل دادیم و تا جایی که امکان داشت و امکاناتمان اجازه می‌داد، تخلف کشف کردیم. در حال حاضر پرونده‌های بزرگی را باز کرده‌ایم که در جریان جزئیات آن هستید. اگر از من بپرسید گمرک در زمینه مبارزه با فساد و شفافیت در حال حاضر چه جایگاهی دارد؟ می‌گویم خیلی از گذشته بهتر شده اما هنوز برخی مسائل حل‌نشده باقی است که باید با تعامل با دیگر سازمان‌های اقتصادی حل و فصل کنیم. در دوره قبل که مسوولیت گمرک را بر عهده گرفتم، طرح آسیکودا در حال اجرایی شدن بود. من هم قرارداد دو پروژه تکمیل‌کننده آسیکودا را اجرایی کردم. آن زمان این افتخار را داشتیم که هر سال سازمان برتر می‌شدیم و در سازمان‌های پیشرو آی‌تی در دنیا لوح تقدیر گرفتیم و تشویق شدیم. در دوره جدید که مسوولیت گرفتم، متوجه شدم این مسیر تخریب شده و گمرک به شدت ناکارآمد شده است. علاوه بر آن، گروه‌هایی در گمرک رخنه کرده بودند که از قدرت بالایی برخوردار بودند. مثلاً می‌توانستند دارو و اقلام حیاتی مردم را سه ماه در گمرک نگه دارند اما خودروهای لوکس را یک‌روزه ترخیص کنند. اکنون گمرک تحت نفوذ هیچ‌کس نیست و خوشحالم که هر روز برای اقتدار این سازمان می‌جنگم و به کسی باج نمی‌دهم. همیشه گفته‌ام تا زمانی که در گمرک باشم، اجازه نفوذ نمی‌دهم. نقاط ضعف هم داریم اما حواسمان به همه‌چیز هست. حقوق دولت، حقوق ملت است و ما در گمرک حافظ این حقوق هستیم. فرصت محدودی به ما داده‌اند که باید در این فرصت محدود وظیفه خود را به بهترین شکل انجام دهیم. برای من افتخار است که بخواهم کار کنم اما نمی‌خواهم به هر قیمتی بمانم. آنها که من را می‌شناسند می‌دانند چه شخصیتی دارم. تمام تلاشم را کرده‌ام تا گمرک را به نقطه قابل قبولی برسانم و امیدوارم در دولت آینده مجدداً با بولدوزر این سازمان را تخریب نکنند.

شما در دوره جدید که مجدداً رئیس‌کل گمرک شدید رویه‌ای را حذف نکردید؟

اصلاً مگر رویه‌ای هم بود؟ شما ببینید من چه گمرکی را تحویل گرفتم.

به هر حال در دولت سابق هم بحث پنجره واحد تجاری مطرح بود.

اینکه پنجره واحد تجاری را عملیاتی کنیم یا تنها از آن سخن بگوییم تفاوت دارد. دولت سابق اتفاقاً شعارهای خوبی می‌داد اما برآیند و عملکرد آنها را مقایسه کنید.

آقای دکتر از ابتدای مصاحبه از اقتدار گمرک سخن گفتید. آیا در حال حاضر گمرک سازمانی مقتدر است؟

به نسبت سازمان‌هایی که در کشور می‌شناسیم، گمرک مستقل و مقتدر است. همین حالا وسط یک معرکه بزرگ هستیم که تا این جای کار، گمرک از آن پیروز خارج شده است. اما به نسبتی که گمرک دیگر کشورها از اقتدار برخوردارند، اقتدار نداریم. گمرک ما را با گمرک هر کشوری که مقایسه کنید، متوجه می‌شوید کمتر اقتدار داریم. قانونگذار و سیاستگذار نباید به گمرک به عنوان دروازه‌بان نگاه کنند. گمرک، مرزبان و دروازه‌بان و دربان نیست. گمرک یک سازمان اقتصادی مدافع تجارت آزاد و رقابت است. عده‌ای گمرک را در سطح یک اداره تحت نظرشان پایین می‌آورند و عده‌ای در عزا و عروسی می‌خواهند سر گمرک را ببرند. عده‌ای هم به وظایف و کارکردهای گمرک توجه نمی‌کنند.

برای افزایش اقتدار گمرک چه توصیه‌هایی می‌توان مطرح کرد؟ آیا شما برای این اقتدار نیاز به پشتیبانی قانونی دارید؟

حتماً پشتیبانی‌های قانونی نیاز است. ما این همه قوانین متضاد داریم و 45 قانون و 15 کنوانسیون را همزمان باید رعایت کنیم. ما مثل همه جای دنیا بگوییم که کنوانسیون بین‌المللی بر قوانین ملی ما ارجحیت دارد. نمی‌توانیم با بخشنامه‌های ناگهانی قوانین متفاوتی را اعمال کنیم. مثلاً چگونه به دنیا توضیح بدهیم که واردات ما در قالب ملوانی یا مرزنشینی هم تعریف می‌شود؟

آیا اگر گمرک یک وزارتخانه شود، اقتدار شما بیشتر نخواهد شد؟

نه، اقتدار در استقلال است. اگر قرار باشد گمرک به وزارتخانه تبدیل شود، سازمان امور مالیاتی اولویت بیشتری دارد. اما موضوع این نیست. گمرک بیشتر به تبیین جایگاه و استقلال نیاز دارد. اینکه گمرک سازمانی زیر نظر وزیر اقتصاد است، اتفاقاً حسن به شمار می‌رود. حداقل یک حامی مثل وزیر اقتصاد دارم. من دو حرف در کابینه دولت دارم، یکی حرف‌های رئیس‌کل گمرک که خودم مطرح می‌کنم و یکی هم سخنان وزیر اقتصاد که حامی گمرک است.

مثلاً سخنان اخیر معاون اول رئیس‌جمهوری در یک برنامه تلویزیونی مبنی بر اینکه مسوول اصلی دروازه ورودی و پنجره واحد تجارت فرامرزی، گمرک است، چقدر به اقتدار گمرک اضافه کرد؟

صحبت‌های آقای جهانگیری خیلی مسائل را روشن کرد. دیدگاه ایشان خیلی به اقتدار ما اضافه کرد و واقعاً جا دارد از ایشان تشکر کنم. جناب جهانگیری اولین نفر از دولت بودند که در سال 1393 سیستم پنجره واحد تجاری را از نزدیک مشاهده کردند و به ما گفتند که ادامه دهیم و تا این لحظه هم تمام‌قد از گمرک حمایت کرده‌اند. شما ببینید وقتی معاون اول رئیس‌جمهوری چنین حمایتی می‌کند جدای از اینکه گمرک یک معاونت یا وزارتخانه باشد چقدر به اقتدار ما اضافه می‌شود. وقتی معاون اول رئیس‌جمهوری فصل‌الخطاب مساله‌ای مانند مباحث گمرکی است، چنین حمایتی خیلی از مسائل ما را حل می‌کند. بالاخره دکتر جهانگیری فرمانده اقتصاد مقاومتی است و این افتخار من است که در سال اقتصاد مقاومتی، ایشان پروژه گمرک را پروژه مناسبی برای اقتصاد مقاومتی ارزیابی می‌کنند.

موضوع بعدی ما ریسک و هزینه ریاست بر سازمانی مثل گمرک است؟ به نظر شما پذیرفتن چنین مسوولیتی چقدر ریسک دارد؟

مگر می‌شود مدیریت گمرک بدون ریسک باشد؟ ما با تمام سازمان‌های نظارتی در تمام استان‌ها و شهرها طرف بوده و هر روز منتظر یک موشک هستیم. در همه سطوح هرکسی می‌تواند یک مساله‌ای را مطرح کند. مثلاً همین الان یک نفر جنسی وارد می‌کند و سازمانی به آن مجوز نمی‌دهد، بلافاصله ممکن است این اتفاق، مساله‌ای برای گمرک شود. اصلاً در کدام کشور، رئیس‌کل گمرک آن کشور را به دلیل اینکه وظیفه‌اش را انجام داده مورد سوال قرار می‌دهند؟ از سوی دیگر، گمرک یک لحظه هم تعطیل‌بردار نیست. اگر کسی می‌خواهد پست بگیرد، ریاست گمرک را نگیرد. چون ایام عید و عزاداری که همه در کنار خانواده خود هستند، ما در اوج کاری خود هستیم. همین الان ناگهان یک حکم قضایی می‌دهند و یک کارمند گمرک را احضار می‌کنند، تا من موضوع را پیگیری کنم زمان و انرژی قابل توجهی می‌خواهد. یا ناگهان یک نفر می‌گوید 200 کانتینر از گمرک در حال رد شدن بود که گرفتیم و بعد مشخص می‌شود که این تعداد، تنها چهار کانتینر بوده است.

آرامش ندارید؟

نه، تنها مواردی که داشتم این بوده که از خانواده‌ام بزنم و از سلامتی خودم. شرمنده خانواده‌ام هستم، در مورد سلامتی‌ام هم امیدوارم خدا قبول کند.

آقای دکتر، روزی چند تلفن تکلیفی دارید؟

تلفن تکلیفی ندارم. اتفاقاً در این دولت سیستم به گونه‌ای نیست که تلفن تکلیفی داشته باشم. مثلاً شما درباره نماینده‌های مجلس که وکیل ملت هستند وضعیت را نگاه کنید. اگر کسی به آنها مراجعه کرد که مشکلی دارند نباید سخن آنها را گوش بدهند؟ من هم برای افراد توضیح می‌دهم و اگر هم وظیفه قانونی داشته باشم، آن وظیفه‌ام را انجام می‌دهم. اگر هم نباید انجام دهم، برای فرد توضیح می‌دهم. اگر ما مدیر پاسخگویی باشیم باید به یک فرد عادی که به ما مراجعه می‌کند جواب بدهیم. اگر تا به حال فکر می‌کردند که ما موردی را خلاف انجام می‌دهیم از بس که علاقه‌مند به گمرک زیاد است، تاکنون این مسائل را برجسته می‌کردند. ببینید در دولت قبل 80 میلیارد تومان در بوشهر فیش جعل می‌کردند یا در یک گمرک 60 میلیارد تومان فساد رخ داد اما خبرش آنچنان برجسته نشد. اما همین الان مثلاً همان بحث چهار کانتینر را خیلی برجسته می‌کنند. برای همین است که ما هم از خدا می‌ترسیم و هم از بنده خدا.

در حال حاضر خود گمرک چقدر با فساد درگیر است؟

ببینید اگر در گمرک فسادی بود، عملکردش این نبود که امروز هست. شما ببینید در همان کشف 500 کیلوگرم هروئین در گمرک لطف‌آباد (واقع در شهرستان درگز در شمال شرق خراسان رضوی)، می‌خواستند به همکار من در گمرک بیش از 10 هزار دلار رشوه بدهند. خب ما از این نیروی انسانی قدردانی کردیم. اما پولی نداریم که حق‌الکشف بدهیم و ان‌شاءالله اجر معنوی به همکاران ما برسد.

واقعاً چطور می‌توان‌ قدردان چنین نیروی کاری بود؟

اینها آدم‌های شرافتمندی هستند که در گمرکات مشغول به کارند. حالا شاید من هم به اندازه بضاعتم از کاشف‌ها قدردانی کنم اما ما توقع داریم که بیشتر از اینها بتوانیم تشکر کنیم. زمانی برای افراد حق‌الکشف در نظر می‌گرفتند اما اکنون نداریم.

متوسط حقوق کارکنان گمرک چقدر است؟

9 /1 میلیون تومان است. با هر سازمان همجواری بخواهید مقایسه کنید کمتر است.

در دوره ریاست شما این حقوق چقدر افزایش یافت؟

من از بخش‌های مختلف با کلی تلاش درخواست کردم تا بتوانم ارقامی را به عنوان پاداش به آنها بدهم. اما در مورد حقوق آنها، دولت کمک کرد و 35 درصد به حقوق آنها اضافه شد.

برنامه‌ای برای تقویت حقوق آنها ندارید؟

خواهشم این است که برنامه را از بقیه بپرسید. چون من اگر منابع داشته باشم به همه آنها حقوق‌های بیشتری می‌دهم. ببینید مثلاً همان‌طور که اشاره کردم درآمدهای گمرک افزایش قابل توجهی یافت اما آیا ما به همان اندازه افزایش درآمدها، حمایت‌ها را افزایش دادیم؟ البته به هر حال بضاعت دولت هم همین‌قدر است.

به جز بحث افزایش حقوق کارکنان که احتمالاً بتواند در کاهش فساد در گمرک موثر باشد، برای مقابله با فساد چه برنامه‌های دیگری دارید؟

ما از معدود کشورهایی هستیم که به لحاظ شرایط خودمان مجبور هستیم با محدودیت‌های بیشتری مواجه باشیم. ببینید ما در شرایط تحریم کار می‌کردیم که مثلاً فروشنده واقعی مشخص نبود یا اسناد گواهی مبدأ نمی‌دادند و ما در این شرایط توانستیم سیستم مدنظر را پیاده‌سازی کنیم. ببینید تعدادی از واردکنندگان ما کارت اجاره‌ای دارند. اصلاً از ابتدا آمده‌اند که با تقلب کار کنند.

آقای دکتر، می‌خواهیم درباره حسرت‌های شما بدانیم. اینکه دوست داشتید چه برنامه‌ها و اهدافی محقق شوند اما تحقق پیدا نکردند.

دلم می‌خواست که اصلاحیه قانون امور گمرکی که ما تهیه کرده و به مجلس فرستاده بودیم زودتر تصویب می‌شد. دوم اینکه ما تنها حقوق ورودی داشته باشیم و این همه عوارض را نخواهیم بگیریم. سوم هم این است که ای‌کاش گمرک فرصتی داشت که می‌توانست زحماتش را بیشتر از آن مقدار که چهره‌اش تخریب شده، نشان دهد.

به نظر شما مهم‌ترین دستاورد شما در دوره ریاست بر گمرک چه بوده است؟

اجرای سامانه جامع امور گمرکی و ایجاد پنجره واحد تجاری بوده است. همه کارها حول این محور در گمرک انجام شده است. ببینید با این اقدام، رتبه گمرک 23 رتبه در جهان بهتر شده است. یا اینکه جایگاه سوم برخورد با تخلفات شدیم و درآمد ما رشد قابل توجهی یافت.

در مورد اینکه اشاره می‌کنید در برخورد با تخلفات جایگاه سوم شدیم، آیا این دستاورد برای شما هزینه‌ای نداشته است؟ با توجه به اهمیت گمرک در مقابله با فساد و قاچاق، مدیرکل گمرک از پشتیبانی‌های لازم برخوردار است؟

به نظر شما از بقیه آدم‌ها به اندازه کافی پشتیبانی می‌شود؟ مثال آن را برای شما می‌زنم. یک قاچاقچی در سال 1386 کار قاچاقی انجام داده و پرونده آن به دادگاه رفته و حالا آن فرد از گمرک شکایت کرده، من را شخصاً به دادسرا می‌برند که در این مورد توضیح بدهم. اصلاً فرد در پرونده قاچاق هم محکوم شده اما شکایت کرده و رئیس‌کل گمرک باید پاسخ بدهد. شما ببینید همان افرادی که با کارت بازرگانی اجاره‌ای خودرویی وارد کرده و ما جلوی آنها را گرفته‌ایم، بیش از 10 مرتبه علیه ما شکایت کرده‌اند و من جواب داده‌ام، آن وقت شما حمایت می‌خواهید؟

به عنوان آخرین سوال همان‌طور که شما هم اشاره کردید مهم‌ترین دستاورد حضور شما در گمرک را می‌توان ایجاد پنجره واحد عنوان کرد. رمز موفقیت اجرای چنین طرحی آن هم در یک مدت زمان کوتاه چه بوده که بتوان به دستگاه‌های دیگر هم توصیه کرد؟

اول از همه اینکه من باور داشتم و بدنه گمرک هم این باور را داشت که این کار را انجام دهد و مهم این است که آدم به آن کاری که می‌خواهد انجام دهد اعتقاد داشته باشد. ببینید اگر این گمرک نمی‌خواست چنین کاری انجام دهد، هیچ‌کسی نمی‌توانست آن را مجبور به اجرا کند. یک ضرب‌المثل خارجی هست که می‌گوید شما می‌توانید اسب را از رودخانه رد کنید اما نمی‌توانید اسب را به آب خوردن مجبور کنید. ببینید فراهم نبودن زیرساخت‌ها، بودجه ناکافی، مقررات زائد و نامتناسب با گمرک الکترونیک همه چالش‌هایی بود که ما می‌توانستیم با اتکا به آنها بگوییم که نمی‌شد گمرک را الکترونیک کرد اما وقتی باور به این مساله داشتیم توانستیم این کار را انجام دهیم.