برنامه جدید رهبر اپوزیسیون اسد

هنوز عمر «ائتلاف ملی سوریه» که از گروه‌های معارض سوری تشکیل شده به سه ماه نرسیده که مواضع رهبری آن از یک چرخش سیاسی غیرمنتظره حکایت می‌کند. در اواخر آبان‌ماه گروه‌هایی از مخالفان دولت سوریه با اعمال فشار و هدایت چند دولت عربی و غربی در دوحه پایتخت قطر جمع شدند تا نیروهای اپوزیسیون را در زیر چتر واحدی گرد آورند. یکی از اهداف اصلی تشکیل این ائتلاف، ارائه یک آلترناتیو سیاسی معتبر برای دولت مستقر در سوریه بود که گمان می‌رفت با تشدید خشونت‌ها و ناآرامی‌ها مجبور به ترک صحنه سیاسی خواهد بود.
قریب دو سال از شروع اعتراضات سوریه می‌گذرد. اعتراضاتی که با بازداشت یک نوجوان دانش‌آموز در شهر «درعا» که بافت و هویتی قبیله‌ای دارد کلید خورد و رفته‌رفته به مناطق و شهرهای دیگر نیز سرایت کرد. متاسفانه این اعتراضات با دخالت‌های خارجی و نفوذ نیروهای تندرو سلفی در صفوف مخالفان از یک‌سو و غلبه نگاه امنیتی بر راهکار سیاسی برای مقابله با ناآرامی‌ها از سوی دیگر به خشونت گرایید و دورنمای حل مسالمت‌آمیز بحران را تیره و مبهم ساخت. دو طرف منازعه از‌‌ همان مقطع شروع اعتراضات ارزیابی دقیق و جامعی از شرایط موجود نداشتند چرا که هم دولت و نیروهای رسمی گمان می‌کردند در مدت کوتاهی موفق به فرونشاندن التهابات و کنترل اوضاع می‌شوند و هم مخالفان در این خیال بودند که دولت را به آسانی شکست خواهند داد. شواهد موجود حاکی از آن است که هیچ‌کدام از طرف‌های درگیر نتوانسته‌اند به پیروزی قاطع و تعیین‌کننده‌ای در میدان نبرد دست یابند. تداوم این وضعیت و پیامدهای ناخواسته آن برخی از قدرت‌های خارجی حامی مخالفان را که تا قبل از این بر لزوم یکپارچه شدن و تسلیح اپوزیسیون به عنوان پیش‌شرط اصلی برای غلبه بر نیروهای دولتی اصرار می‌ورزیدند وادار به تعمق و تامل بیشتر پیرامون واقعیات جاری کرده است. احتمالاً تعدیل مواضع معاذ الخطیب در مورد امکان مذاکره با رهبران دمشق و دیدار با وزرای خارجه روسیه و ایران در حاشیه کنفرانس امنیتی مونیخ را باید در همین راستا ارزیابی کرد. این درحالی است که یکی از بندهای توافقنامه ائتلاف ملی سوریه بر ممنوعیت هر گونه گفت‌وگو و مذاکره با دولت سوریه تاکید می‌کند و معاذ الخطیب رهبر ائتلاف نیز تا مدتی قبل مذاکره با ایران و روسیه را در صورت عدم پشتیبانی آنها از حکومت اسد و ترغیب او به کناره‌گیری از قدرت امکان‌پذیر می‌دانست.
شیخ «احمد معاذ الخطیب الحسنی» ۵۳‌ساله در تابستان گذشته و بعد از ماه‌ها تعقیب و گریز که بازداشت کوتاه‌مدت او در چندین نوبت را نیز به همراه داشت سوریه را به مقصد مصر ترک کرد. این روحانی میانسال که علاوه بر تحصیلات دینی در رشته فیزیک هم درس خوانده فرزند شیخ‌محمد ابوفرج یکی از وعاظ نامی دمشق است. الخطیب از چهره‌های شناخته‌شده دینی در سوریه به شمار می‌رود. او حدودا ً20سال امامت مسجد جامع اموی دمشق را عهده‌دار بوده و همزمان ریاست افتخاری «جمعیت تمدن اسلامی» را هم در دست داشته است. این سازمان چنان که از نام آن پیداست اهدافی غیر‌سیاسی را تعقیب می‌کند و ریاست خطیب بر آن هم به وجهه علمی و دینی او باز می‌گردد. البته متعاقب شروع درگیری‌ها در سوریه معاذ الخطیب با بخشی از منتقدان دولت سوریه همسو شد و صراحتاً علیه حکومت موضع گرفت و به یکی از مخالفان سر‌شناس حکومت بشار اسد تبدیل شد. به همین دلیل هم ریاست ائتلاف ملی مخالفان سوریه به او واگذار شده است. ایده تشکیل ائتلاف فراگیری از گروه‌ها و احزاب مخالف اسد را نخستین بار «ریاض سیف» نماینده سابق مجلس سوریه مطرح کرد. پیش از آن تشکلی به نام «شورای ملی سوریه» خود را نماینده واقعی مردم و مخالفان معرفی می‌کرد. این شورا به تقلید از شورای ملی لیبی اعلام موجودیت کرد که با جلب حمایت‌های بین‌المللی موفق شد قیام عمومی علیه معمر قذافی را به فرجام برساند. شورای ملی سوریه هم با هدف مشابه «حمایت از مردم» و «سرنگونی حکومت اسد» تشکیل شد و هفت گروه سیاسی را در‌بر گرفت ولی عملاً در تحقق اهداف اعلام‌شده خود ناکام ماند. جدا از دولت سوریه که تاسیس این شورا را حاصل دسیسه‌ای بین‌المللی برای مداخله در امور داخلی سوریه و نقض حاکمیت ملی می‌دانست برخی از گروه‌های اپوزیسیون هم با تردید به انگیزه‌ها و نیات رهبران آن می‌نگریستند و حاضر به قبول عضویت در شورا نبودند. حتی گروهی از نظامیان جدا‌شده از ارتش که در ذیل نام «ارتش آزاد سوریه» به عملیات مسلحانه علیه دولت مشغولند هم سیادت شورا را نپذیرفتند. در واقع پیشنهاد تشکیل یک ائتلاف مقبول و فراگیر که مجموعه بیشتری از مخالفان را نمایندگی کند ریشه در این داشت که شورای ملی سوریه نتوانسته بود سایه خود را بر فراز همه گروه‌ها بگستراند. هرچند رقابت‌های دیپلماتیک میان کشورهای دخیل در بحران سوریه نیز در تشکیل ائتلاف جدید بی‌تاثیر نبود. چنان‌که این بار دولت قطر و دولت‌های عربی همسو با آن ابتکار عمل را در دست گرفتند تا معارضان سوری را زیر نفوذ خود بگیرند و از آن طریق دست بالا را در معادلات آن کشور به دست آورده و از قدرت مانور ترکیه در مناسبات منطقه‌ای بکاهند. بدین ترتیب «ائتلاف ملی انقلابیون و مخالفان سوریه» از اکثریت قریب به اتفاق گروه‌ها و شخصیت‌های معارض با هدف سرنگونی دولت اسد تشکیل شد. تا‌کنون ۱۲۰ کشور و سازمان بین‌المللی هم این ائتلاف را به رسمیت شناخته‌اند ولی دستاوردهای مخالفان در میدان منازعه متناسب با حمایت‌های دیپلماتیکی که از آنها می‌شود، نبوده و تغییری در موازنه قدرت به وجود نیاورده است. در عین حال ارتش و نیروهای امنیتی وفادار به اسد نیز انسجام خود را حفظ کرده و همچنان از مواضع خود دفاع می‌کنند. احتمالاً همین مسائل، برخی دولت‌های خارجی و بخش‌هایی از نیروهای معارض را وادار به تجدیدنظر در برخی مواضع سرسختانه پیشین کرده تا آنجا که معاذ الخطیب در اظهاراتی متفاوت از آمادگی خود برای شروع مذاکرات با نمایندگان دولت سوریه خبر می‌دهد. او بر‌خلاف گذشته که شروع مذاکرات را منوط به کناره‌گیری اسد از قدرت می‌دانست این‌بار با عقب‌نشینی از آن سخنان از دولت خواسته با آزاد کردن زندانیان و تمدید گذرنامه مهاجران سوری قدم نخست را برای انجام مذاکرات دوجانبه بردارد. همچنین دیدار معاذ الخطیب با وزرای خارجه ایران و روسیه هم نشانه دیگری از رویکرد جدید مخالفان دولت سوریه است و می‌تواند چشم‌انداز تحولات آینده را روشن‌تر کند به خصوص آنکه طرف ایرانی هم همیشه بر ضرورت نگاه عملگرایانه و واقع‌بینانه به مسائل برای حل مشکلات سوریه تاکید داشته است. انتظار می‌رود در صورت برگزاری نشست‌ها و دیدارهایی از این دست، طرف‌های ذی‌نفع درک و شناخت بهتری از دیدگاه‌ها و خواسته‌های متقابل کسب کنند و نهایتاً شانس رسیدن به یک راهکار سیاسی همه‌جانبه برای برون‌رفت از بحران موجود را افزایش دهند. ولی درعین‌حال نباید این احتمال را نادیده گرفت که مانور سیاسی معارضان سوری می‌تواند نه یک استراتژی بلکه جزیی از یک نقشه راهبردی جامع برای هدایت و مدیریت تحولات خاورمیانه باشد. در این صورت بهتر است دیپلماسی بر محوریت تشویق دولتمردان سوریه به آغاز مذاکره با مخالفان و کمک به نزدیک کردن مواضع طرفین منازعه طراحی شود تا بهانه‌ای برای توجیه مداخله مستقیم قدرت‌های خارجی باقی نماند.