غول‌های سینما در یک کتاب

مصطفی امینی / دبیر بخش ادبیات و هنر انتشارات دنیای اقتصاد

کتاب «نئورئالیسم چیست؟» (تاریخ اجمالی سینمای نئورئالیسم ایتالیا) نوشته کامران شیردل به‌زودی از سوی انتشارات دنیای اقتصاد منتشر می‌شود. کامران شیردل در دوران جوانی تحصیل در رشته معماری را رها کرد تا در کشور ایتالیا در رشته سینما تحصیل کند. دوران تحصیل او مقارن بود با اوج شکوفایی سینمای نئورئالیسم ایتالیا و با استادانی چون روبرتو روسلینی، چزاره زاواتینی، پی‌یر پائولو پازولینی، میکل‌آنجلو آنتونیونی و فدریکو فلینی آشنا شد. همنشینی او با این کارگردان‌های بی‌همتای سینمای نئورئالیسم هم بر سبک فیلمسازی او و هم بر زمینه مطالعه و تحقیق او بسیار تاثیر گذاشت. چنان که از سال 1349 (1960) تا همین امروز در کنار ساخت فیلم‌های مستند اجتماعی و صنعتی، به مطالعه و جمع‌آوری برنامه‌ریزی‌شده مقالات، نقدها، رسالات، تحقیقات و کتب تاریخی مربوط به این حوزه پرداخته است. در واقع محتوای اصلی متون این کتاب خلاصه و چکیده‌ای از انبوه مطالب و یادداشت‌هایی است که او در طول این سال‌ها تهیه و تدوین کرده است و سپس با مراجعات مکرر به کتب تاریخ سینمای ایتالیا و مجموعه مقالات بخش پژوهش‌های تاریخی جشنواره بین‌المللی فیلم ونیز، پزارو، لوکارنو و... مورد ارزیابی مجدد قرار داده است. کامران شیردل اصل یادداشت‌ها و مطالب این کتاب را که حجمی بسیار بیشتر دارند و به زبان ایتالیایی نوشته و تدوین شده‌اند، به رسم یادبود در اختیار دبیرخانه و کتابخانه مرکز تجربی سینمایی رم و فدراسیون انجمن‌های فیلم ایتالیا قرار داده است. او در سال 1393(2014) به خاطر پژوهش و نگارش تاریخ اجمالی نئورئالیسم، و همچنین خدمت به «سینمای واقع‌گرا و حقیقت‌جو» تندیس ویژهFICC) Federazione Italiana dei Circoli del Cinema) را دریافت کرد. این کتاب مشتمل بر 10 بخش و یک ضمیمه است. بخش اول تعریف و خاستگاه نئورئالیسم است. در این بخش وجوه سه‌گانه تشکیل‌دهنده این پدیده مورد بررسی و مطالعه قرار می‌گیرد: وجه اول «درونمایه»، وجه دوم «سبک» و وجه سوم «نگرش معنوی و اخلاقی». درونمایه نئورئالیسم از بطن جنگ خونین جهانی دوم و تجارب و رهاوردهای آن ریشه می‌گیرد. پیش از این طی سال‌های 1930 تا 1943، سینمای ایتالیا از دیدگاه اخلاقیات و معنویت چشم‌اندازی سخت تیره و تار داشت و اولویت بیشتر با کمدی‌های بی‌ارزش بود. وجه دوم سبک، در آغاز به فیلم‌های پر‌زرق و برق و بی‌هویتی می‌پردازد که در هالیوود ساخته می‌شد و سپس به ایتالیا می‌آمد. بعد تقلید الگوهای آمریکایی در استودیوهای فیلمبرداری چینه‌چیتا را مورد بررسی قرار می‌دهد و در آخر به این نکته اشاره می‌کند که با فراگیر شدن سینمای نئورئالیسم، فضاهای خارجی و نورهای طبیعی جای فضاهای داخلی و نورهای مصنوعی استودیوها را گرفتند و نیز ستاره‌های مشهور بازیگری جای خود را به مردم گمنام کوچه‌بازارها ملبس به لباس‌های معمولی دادند. به این ترتیب نئورئالیسم تزئینات و تجملات را کنار می‌گذارد تا بیانی صریح‌تر و محتوایی انسانی‌تر داشته باشد. در وجه سوم (نگرش معنوی و اخلاقی) نیز همین بیان صادقانه و صریح دردها مورد بررسی قرار می‌گیرد. در بخش دوم روبرتو روسلینی، فیلم‌هایی درباره جنگ و نهضت مقاومت، فیلم‌های نئورئالیستی‌ای که جنگ جهانی دوم را موضوع خود قرار داده‌اند مورد بررسی قرار می‌گیرند و به‌طور خاص به روبرتو روسلینی به عنوان «پدر نئورئالیسم» و فیلم رم شهر بی‌دفاع به عنوان «مانیفست نئورئالیسم» پرداخته می‌شود. واقعیت‌های ناهمگون و متضاد اجتماعی دوران بعد از جنگ جهانی دوم موج دیگری از فیلم‌های نئورئالیستی را به وجود می‌آورد که دستمایه این کتاب در بخش سوم است. در این بخش نیز فیلم‌های «واکسی»، «آلمان سال صفر» و «برنج تلخ» به طور ویژه مورد توجه قرار می‌گیرند و به نقش تاثیرگذار چزاره زاواتینی به عنوان یکی از فیلمنامه‌نویسان فیلم واکسی و همچنین یکی از نظریه‌پردازان سینمای نئورئالیست اشاره می‌شود. همچنین از فیلم برنج تلخ به عنوان اولین فیلم نئورئالیستی که در سینماهای آمریکا فروش قابل توجهی داشت، یاد می‌شود. فیلم‌های طنز و کمدی سینمای نئورئالیسم که در ایران چندان دیده نشده‌اند، در بخش چهارم این کتاب مورد بررسی قرار گرفته‌اند. در این بخش هم بیشتر آثار رناتو کاستلانی و دنباله‌رو او لوچانو امر مورد توجه قرار گرفته است و البته به دیگر فیلمسازان فیلم‌های طنز سینمای نئورئالیسم نیز اشاره می‌شود. اهمیت و اعتبار لوکینو ویسکونتی و ویتوریو دسیکا به حدی است که هر دو یک فصل کامل از کتاب را به خود اختصاص داده‌اند. در این فصل فیلم‌های «زمین می‌لرزد» (لوکینو ویسکونتی) و «دزد دوچرخه» (ویتوریو دسیکا) که هر دو در سال 1948 ساخته شده‌اند، مورد تحلیل قرار می‌گیرند. سینمای ویسکونتی نوعی از نئورئالیسم تجزیه و تحلیل‌گرایانه، نقادانه و مجادله‌ای‌-‌آرمانی است که در ارتباط با مسائل حاد اجتماعی برخوردی سخت متعهدانه دارد، در حالی که نئورئالیسم دسیکا مقوله‌ای بود در هم‌تنیده از موجی پرتوان از عاطفه، رحم و شفقت که طنزی تیزهوشانه و گزنده نیز داشت. در این فصل این دو نوع نگاه متفاوت نئورئالیسم با نئورئالیسم روبرتو روسلینی مقایسه می‌شود. نکته‌ای بسیار مهم درباره زمین می‌لرزد مطرح می‌شود: زمین می‌لرزد فیلمی است که بدون هیچ فیلمنامه کامل و از پیش نوشته‌شده‌ای ساخته شده است و گفت‌وگوهای فیلم به زبان و گویش سیسیلی توسط بازیگران بومی، به هنگام فیلمبرداری، نوشته، تمرین و اجرا شده است. رابطه میان نئورئالیسم و بورژوازی در بخش ششم (گسترش نئورئالیسم) بررسی می‌شود. در این فصل از فیلم‌های به اصطلاح «نئورئالیسم بورژوازی» یاد می‌شود و فیلم وقایع یک عشق آنتونیونی به عنوان نمونه مورد بحث قرار می‌گیرد. در بخش بعدی ظهور علائم بحران در سبک نئورئالیستی در سال 1952 نشان داده شده است. نامه‌ای توسط معاون نخست‌وزیر وقت ایتالیا و خطاب به ویتوریو دسیکا، در یک هفته‌نامه به چاپ می‌رسد و در آن نامه دسیکا به بدبینی، فقدان حس مسوولیت اجتماعی و حتی «خیانت به کشور» متهم می‌شود و به او اخطار می‌کنند به خلق آثاری خوش‌بینانه و «سازنده» بپردازد. در نهایت موجی از فیلم‌های عوام‌فریبانه که به سری فیلم‌های نان، عشق و... معروف شدند به جای فیلم‌های درخشان نئورئالیستی بر روی پرده‌ها می‌رود. پس از این بحران، در فصل بعد، بازگشت مجدد گروهی از جوان‌ترین کارگردانان ایتالیا به سبک سینمای نئورئالیستی تشریح می‌شود. آنها نظریه بازگشت به مبدا را مطرح می‌کنند و دوباره سعی در احیای ارزش‌های نئورئالیستی دارند. در فصل بعدی رابطه میان نئورئالیسم و تاریخ و همچنین نئورئالیسم، مذهب و معنویت مورد بررسی قرار گرفته است. فصل آخر کتاب درباره فدریکو فلینی، آینده نئورئالیسم و تاثیر آن است. در این فصل فیلم‌های مهم فلینی تجزیه و تحلیل می‌شوند. همچنین در ضمیمه پایانی این کتاب مختصری درباره فیلم‌های کوتاه نئورئالیستی توضیح داده شده و بعد در دو جدول جداگانه تمامی فیلم‌های کوتاه و بلند نئورئالیستی به همراه نام کارگردان، سال ساخت، بازیگران و... فهرست شده است. آخر از همه نیز فهرستی از فیلم‌های نئورئالیستی که در کشورهای دیگر ساخته شده‌اند ارائه شده است. این کتاب درسنامه‌ای‌ است که تمام وجوه مهم سینمای نئورئالیسم را در برمی‌گیرد، به دانشجویان رشته سینما، فیلمسازان و دست‌اندرکاران سینما نگرشی جامع ارائه می‌کند که می‌تواند در شیوه فیلمسازی کارگردانان آینده بسیار تاثیر بگذارد. ضمیمه‌های بخش پایانی کتاب راهنمایی است کامل برای کسانی که می‌خواهند به‌طور نظام‌مند فیلم‌های نئورئالیستی را تماشا و تحلیل کنند. و در پایان، فهرست فیلم‌های نئورئالیستی سینمای جهان، فهرستی است بی‌مانند از فیلم‌هایی که در کشورهای دیگر، غیر از ایتالیا ساخته شده‌اند و شاخصه‌های سینمای نئورئالیسم را دارند.