اتکا به بورس

هر بار که حوادثی غیرمترقبه یا بلایایی طبیعی به وقوع می‌پیوندد و دولت، ارگان‌ها و مردم متحمل خسارات چشمگیری می‌شوند، نگاه‌ها به سوی صنعت بیمه متمرکز شده و بار دیگر کمبودها و مشکلات این صنعت برجسته می‌شود. یکی از معضلات مهم صنعت بیمه کشور کمبود سرمایه و محدود بودن ظرفیت بیمه‌گری است. شرکت‌های بیمه برای برطرف کردن محدودیت‌های سرمایه‌ای خود به طور سنتی از بیمه‌گران اتکایی استفاده و بخشی از ریسک خود را به این شرکت‌ها منتقل می‌کنند اما این رویکرد، ظرفیت محدودی داشته و پاسخگوی تمام نیازهای مربوطه نیست. بیمه حوادث و فجایع بزرگ به سرمایه چشمگیری نیاز دارد و اغلب شرکت‌های بیمه اتکایی داخلی نیز از پوشش آن ناتوانند. در نتیجه بیمه‌گران اولیه نیز رغبتی به ارائه خدمات بیمه برای این دست از مخاطرات ندارند. راه‌حل نوین، جایگزین و در حال گسترش بازارهای توسعه‌یافته برای افزایش ظرفیت بیمه‌گری، انتشار اوراق بیمه اتکایی در بازار سرمایه است. اوراق بیمه اتکایی به عنوان حلقه واسط بازار بیمه و بازار سرمایه، مکانیسمی است که در آن ریسک بیمه از طرف بیمه‌گر بانی به سرمایه‌گذاران بازار سرمایه منتقل می‌شود. استفاده از این اوراق امروزه تبدیل به یک استراتژی استاندارد انتقال ریسک برای بیمه‌گران، بیمه‌گران اتکایی و نهادهای دولتی و فرادولتی شده است.

معرفی اوراق بیمه اتکایی

در اوراق بیمه اتکایی استاندارد، بیمه‌گر بانی با یک نهاد واسط وارد قرارداد بیمه اتکایی می‌شود و به این نهاد حق بیمه پرداخت می‌کند. نهاد واسط برای پوشش ریسک بیمه اتکایی، معادل مبلغ تعهد خود اوراق منتشر می‌کند و عواید حاصل از آن را در دارایی‌های کم‌ریسک و با رتبه اعتباری بالا سرمایه‌گذاری می‌کند. منابع سرمایه‌گذاری‌شده به عنوان وثیقه بیمه اتکایی شناخته می‌شوند و در صورت وقوع حوادث تحت پوشش، بخشی از خسارت از محل این منابع به بیمه‌گر بانی پرداخت می‌‌شود. نهاد واسط از بازده ناشی از سرمایه‌گذاری‌ها و حق بیمه اتکایی دریافت‌شده برای پرداخت‌های دوره‌ای به سرمایه‌گذاران استفاده می‌کند. 

سود اوراق: کوپن اوراق معمولاً از دو بخش ثابت (از محل حق بیمه دریافتی و بخش اصلی پرداخت‌های دوره‌ای) و بخش متغیر (از محل سرمایه‌گذاری‌ها) تشکیل شده است. همچنین نهاد واسط معمولاً برای منطبق ساختن بازدهی سرمایه‌گذاری‌های خود با نرخ‌های استانداردی مثل لایبور، وارد یک قرارداد تاخت با یک نهاد مالی معتبر می‌شود. تا زمانی‌که حوادث تحت پوشش اوراق رخ ندهند، سرمایه‌گذاران کوپن اوراق را دریافت می‌کنند. در صورت بروز حوادث و برآورده شدن شرایط محرک، از وثیقه نزد نهاد واسط برای جبران خسارت استفاده می‌شود. محرک، اتفاقی از پیش تعیین شده است که وقوع آن پوشش اتکایی اوراق را به نفع بیمه‌گر بانی فعال می‌کند. از آنجا که قرارداد اتکایی بیمه‌گر اولیه با نهاد واسط از نوع مازاد خسارت است، این محرک‌ها هستند که تعیین می‌کنند آیا خسارت واقع‌شده از حد مشخص‌شده در قرارداد بیمه اتکایی عبور کرده است یا خیر. انواع محرک‌ها عبارتند از: خسارتی، پارامتریک، شاخص خسارت صنعت و خسارت مدل‌سازی‌شده. محرک خسارتی زمانی فعال می‌شود که خسارت واقعی پرداخت‌شده توسط بیمه‌گر اولیه به خسارت‌دیدگان، از حد مشخص‌شده عبور کرده و از این نظر به قراردادهای سنتی بیمه اتکایی بسیار نزدیک است. اما این نوع از محرک به دلیل مسائلی از جمله پیچیدگی‌های مربوط به ارزیابی ادعای بیمه‌گر بانی مبنی بر تحقق خسارت و روند طولانی پرداخت‌ها، کمتر با منافع سرمایه‌گذاران هم‌راستاست. با وجود این سهم بزرگی از اوراق بیمه اتکایی با این نوع محرک منتشر می‌شوند. سایر محرک‌ها به ویژه محرک پارامتریک و محرک خسارت مدل‌سازی‌شده بدون توجه به ادعای بیمه‌گر بانی و بر اساس پارامترهای واقعی حادثه مثل شدت زلزله یا توفان فعال می‌شوند. این محرک‌ها به دلیل شفافیت بالاتر، بیش از محرک خسارتی در راستای منافع سرمایه‌گذاران هستند اما برای بیمه‌گر اولیه ریسک پایه به همراه دارد.

مدل‌سازی ریسک: یکی دیگر از مشخصه‌های مهم اوراق بیمه اتکایی وابستگی آنها به مدل‌سازی و تخمین ریسک‌های مربوط به بیمه است. در بازارهای بین‌المللی این مدل‌سازی توسط شرکت‌های معدودی که در مدل‌سازی ریسک خبره هستند یعنی شرکت‌های AIR Worldwide، EQECAT و Risk Management Solutions (RMS)S انجام می‌شود. این شرکت‌ها از متخصصان علوم مختلف هواشناسی، زلزله‌شناسی، آمار و متخصصان مربوط به سایر رشته‌های بیمه برای تخمین احتمالات و زیان بالقوه ناشی از وقوع حوادث استفاده می‌کنند. علاوه بر سرمایه‌گذاران، موسسات رتبه‌بندی نیز از گزارش‌های مدل‌سازی استفاده می‌کنند. به طور معمول رتبه اعتباری این اوراق بین B و BB است.

رشته‌های بیمه: اوراق بیمه اتکایی برای رشته‌هایی از بیمه قابل انتشار است که ریسک آنها قابل مدل‌سازی بوده و همچنین اطلاعات و داده‌های ضروری مربوط به آن برای انجام مدل‌سازی در دسترس باشد. در بازارهای بین‌المللی، اوراق بیمه اتکایی برای پوشش انواع مختلفی از رشته‌ها همچون بیمه بلایای طبیعی و حوادث فاجعه‌آمیز، بیمه سلامت و بیمه زندگی مورد استفاده قرار می‌گیرد، اما بخش عمده آن برای بیمه‌های مربوط به توفان و زلزله منتشر می‌شود. اگرچه در سال‌های ابتدایی توسعه بازار اوراق بیمه اتکایی، حجم هر کدام از اوراق منتشرشده نسبتاً بزرگ (بالاتر از 500 میلیون دلار) بوده اما در سال‌های اخیر اوراق با حجم‌های کوچک‌تر (حتی کمتر از ۵۰ میلیون دلار) نیز مورد توجه بیمه‌گران و سرمایه‌گذاران قرار گرفته است.

مزایای استفاده از اوراق بیمه اتکایی

همان‌طور که اشاره شد، کارکرد اصلی اوراق بیمه اتکایی، افزایش ظرفیت بیمه‌گری در صنعت بیمه خصوصاً در ارتباط با حوادث و فجایع بزرگ است که با توجه به مقررات کفایت سرمایه بیمه‌ها، نیازمند سرمایه ریسک زیادی هستند. اوراق حوادث فاجعه‌آمیز نمونه‌ای رایج از اوراق بیمه اتکایی است که با استفاده از منابع بازار سرمایه، امکان ارائه بیمه برای فجایع بزرگ را (که یا ظرفیت آن در شرکت‌های بیمه اتکایی وجود نداشته یا هزینه بالایی طلب می‌کرده) فراهم کرده است. برخلاف بیمه‌های اتکایی متداول که در آن بیمه‌گر اولیه در معرض ریسک اعتباری بیمه‌گر اتکایی قرار دارد، این ریسک در ساختار اوراق بیمه اتکایی حذف شده و با وثیقه کامل  پوشش داده ‌شده است.

از طرف دیگر انتشار اوراق بیمه اتکایی، وابستگی بیمه‌گران اصلی به بیمه‌گران اتکایی را کاهش می‌دهد. بیمه‌های اتکایی اغلب یک‌ساله هستند و حق بیمه آنها هر سال به‌روز می‌شود در حالی‌که مدت زمان اوراق بیمه اتکایی معمولاً سه تا پنج سال است و مبلغ حق بیمه پرداختی بیمه‌گر اولیه در زمان انتشار تعیین شده و تا سررسید ثابت است.

خریداری اوراق بیمه اتکایی برای سرمایه‌گذاران نیز مزایای متعددی دارد. مهم‌ترین ویژگی این اوراق عدم همبستگی بازدهی آنها با بازدهی بازار (ارزش این اوراق وابسته به حوادثی است که هیچ ارتباطی با بازارهای مالی ندارند)، مناسب بودن برای متنوع‌سازی سبد سرمایه‌گذاری، بالاتر بودن بازدهی تعدیل‌شده با ریسک و نوسانات کمتر است. همان‌طور که گفته شد برخلاف اوراق متداول بدهی که منابع جذب‌شده از آنها در اختیار یک شرکت یا موسسه قرار می‌گیرد، منابع اوراق بیمه اتکایی در دارایی‌هایی با کیفیت اعتباری بالا سرمایه‌گذاری شده و مادامی که حادثه ازپیش‌تعیین‌شده‌ای رخ ندهد، سرمایه‌گذاران این اوراق در مقایسه با سایر اوراق بدهی با رتبه اعتباری مشابه، نسبت به حفظ اصل پول خود اطمینان بیشتری دارند. سرمایه‌گذاران اوراق بیمه اتکایی سرمایه‌گذاران نهادی و حرفه‌ای هستند که توانایی تحلیل ریسک این اوراق را دارند.

مزایای اشاره‌شده برای اوراق بیمه اتکایی منجر به گرایش هرچه بیشتر بازارها به استفاده از این ابزار شده است. همان‌طور که در نمودار۱ قابل ملاحظه است، حجم اوراق بیمه اتکایی که تنها چهار درصد کل سرمایه بیمه اتکایی جهان در سال 2016 را تشکیل می‌داد، با رشد سالانه ۱۷ درصد در نیم‌سال اول 2016 به ۸۹ میلیارد دلار رسیده و ۱۵ درصد از کل سرمایه ریسک بیمه اتکایی را تشکیل می‌دهد.

انتشار اوراق بیمه اتکایی بین‌المللی توسط بیمه‌گران ایرانی

بیمه‌گران اتکایی ایرانی، بیمه مرکزی و صندوق بیمه حوادث طبیعی می‌توانند با انتشار اوراق بیمه اتکایی، مشکل محدودیت ظرفیت بیمه‌گری را که منجر به عدم ارائه خدمات بیمه برای پوشش ریسک‌های بزرگ یا محدود بودن آن شده است، حل کنند. برای نمونه در ترکیه که مشابه ایران در منطقه‌ای زلزله‌خیز واقع شده، موسسه دولتی بیمه فجایع طبیعی ترکیه به طور اجباری اما با هزینه‌ای پایین تمام ساختمان‌های این کشور را بیمه زلزله می‌کند. به دلیل تعهدات بالای این موسسه و محدودیت آن در پرداخت خسارت، از سال 2013 اقدام به انتشار اوراق بیمه اتکایی بین‌المللی کرده است. علاوه‌بر امکان انتقال ریسک‌های بزرگ با اوراق بیمه اتکایی، سایر بیمه‌گران ایرانی نیز می‌توانند در کنار قراردادهای متداول بیمه اتکایی، انتشار این اوراق را به عنوان راه‌حلی جایگزین یا مکمل برای انتقال بیمه‌نامه‌های صادرشده فعلی خود نیز در نظر گیرند. حجم انتشار اوراق معادل حجم در معرض خطر ناشی از صدور بیمه‌نامه‌ها (و نه مقدار حق بیمه دریافت شده) است و باید در حدی بزرگ باشد که عرضه آن به سرمایه‌گذاران بالقوه را امکان‌پذیر کند.

اگرچه انتشار اوراق بیمه اتکایی در بازار سرمایه داخلی باید در برنامه بلندمدت بیمه‌گران قرار داشته باشد اما با توجه به ساختار خاص این اوراق با موانعی مواجه خواهد بود. مشکلات احتمالی انتشار اوراق بیمه اتکایی ریالی در داخل کشور عبارتند از: نبود دسترسی به موسسات رتبه‌بندی (که برای این اوراق متدولوژی رتبه‌بندی تعریف کرده باشند)، عدم امکان سرمایه‌گذاری منابع حاصل از انتشار در اوراق با کیفیت اعتباری بالا و انعقاد قرارداد تاخت با موسسات مالی با رتبه اعتباری عالی، فقدان چارچوب قانونی تراست در قوانین کشور (در حالی که استفاده از آن برای ایجاد ساختار مورد نیاز این اوراق در سطح بین‌المللی ضروری است)، چالش‌های مربوط به انطباق ساختار این اوراق با شریعت، ناشناخته بودن اوراق برای ناظران مربوطه و سرمایه‌گذاران داخلی و محدودیت ظرفیت بازار سرمایه داخلی. در مقابل، انتشار اوراق بیمه اتکایی بین‌المللی برای بیمه‌گران ایرانی با موانع و مشکلات اشاره‌شده مواجه نخواهد بود و اگرچه در ظاهر پیچیدگی‌های دیگری را دربر دارد اما امکان‌پذیر خواهد بود.

یکی از مشکلات اصلی که شرکت‌های ایرانی برای انتشار اوراق بین‌المللی با آن مواجه‌اند نداشتن رتبه اعتباری از موسسات مطرح بین‌المللی است. انتشار اوراق بیمه اتکایی بین‌المللی به دو دلیل با این مشکل مواجه نخواهد بود؛ اولاً از آنجا که سرمایه‌گذاران اصلی این اوراق، سرمایه‌گذاران نهادی حرفه‌ای یا حتی برخی شرکت‌های بیمه اتکایی بزرگ بین‌المللی هستند، ممکن است وجود رتبه اعتباری را ضروری ندانسته و تنها بر اساس نتایج مدل‌سازی و پس از مرور قراردادها، تصمیم به سرمایه‌گذاری در اوراق بگیرند. برای مثال بسیاری از اوراقی که برای ریسک‌های مربوط به زلزله و توفان در ایالات متحده منتشر شده‌اند، رتبه اعتباری ندارند. ثانیاً ناشر اوراق بیمه اتکایی نهاد واسط است و قراردادها به شکلی تدوین می‌شوند که رتبه اعتباری اوراق مستقل از رتبه اعتباری بیمه‌گر بانی باشد. در نتیجه حتی اگر داشتن رتبه اعتباری برای اوراق لازم باشد، نیازی به رتبه‌بندی بیمه‌گر بانی نخواهد بود.

نوسانات نرخ ارز و عدم امکان پوشش این ریسک، یکی دیگر از نگرانی‌های شرکت‌های ایرانی در ارتباط با انتشار اوراق بین‌المللی یا به ارز خارجی است. از این‌رو معمولاً انتشار بین‌المللی یا دریافت وام‌های ارزی صرفاً برای آن دسته از شرکت‌های ایرانی مطرح بوده است که درآمدها و مصارف ارزی دارند. اما در ارتباط با اوراق بیمه اتکایی از آنجا که این اوراق برای هدفی جز تامین مالی منتشر می‌شوند و منابع جذب‌شده از طریق آن نزد نهاد واسط باقی می‌ماند، ریسک نوسانات ارزی بسیار کمتر است. در حقیقت از دید بیمه‌گر بانی، قرارداد با نهاد واسط یک قرارداد بیمه اتکایی و مشابه با سایر قراردادهایی است که با بیمه‌های اتکایی خارجی منعقد می‌شود. تنها حالتی که ممکن است بیمه‌گر بانی متضرر شود زمانی است که خسارت شدیدی واقع شده و همزمان ارزش ریال نسبت به ارز خارجی به شکل قابل توجهی افزایش یابد.

فرآیند عملیاتی انتشار اوراق بیمه اتکایی بین‌المللی

انتشار اوراق بیمه اتکایی بین‌المللی شامل اجرای چندین فعالیت، تهیه مستنداتی مشخص و رعایت برخی ملاحظات است که در ادامه توضیح داده خواهد شد:

1- ایجاد ساختار و نهاد واسط: ساختار این اوراق پیچیده است و به عوامل متعددی در ارتباط با الزامات موسسات رتبه‌بندی، مسائل حقوقی داخلی، انتظارات بازارهای بین‌المللی و ریسک‌های مربوط بستگی دارد. نهاد واسط معمولاً در قالب یک شرکت سهامی با هدفی خاص تاسیس می‌شود. سپس لازم است با سایر ارکان ساختار از جمله شرکت مدیریت دارایی، عامل پرداخت، موسسه مالی طرف قرارداد تاخت و ارائه‌دهنده خدمات شرکتی مذاکره انجام شده و قرارداد منعقد شود.

2- مدل‌سازی: مدل‌سازی ریسک از طرف یکی از شرکت‌های مدل‌سازی اصلی و مورد شناخت سرمایه‌گذاران که جزو الزامات آن وجود داده‌های مربوطه است.

3- جنبه‌های حقوقی: اوراق بیمه اتکایی شامل چندین قرارداد میان ارکان مختلف و میان ناشر و سرمایه‌گذاران می‌شود که این موارد مهم‌ترین اسناد مربوط به انتشار هستند. تنظیم قراردادها به کمک مشاوران حقوقی داخلی و بین‌المللی صورت می‌گیرد. همچنین امیدنامه نیز به دلیل بار حقوقی آن در بازارهای بین‌المللی از حساسیت بالایی برخوردار است و با همکاری مشاوران حقوقی آماده می‌شود.

4- رتبه اعتباری: پس از آماده‌سازی پیش‌نویس قراردادها، ساختار اولیه و گزارش مدل‌سازی، تعاملات با موسسه رتبه‌بندی که قابلیت انجام این کار را داشته باشد آغاز شده و رتبه اعتباری دریافت می‌شود. این امکان هست که در این مرحله ساختار بر حسب ملاحظات موسسه رتبه‌بندی نیاز به تغییر داشته باشد. همان‌طور که گفته شد، لزوم دریافت رتبه اعتباری به انتظارات سرمایه‌گذاران بالقوه بستگی دارد.

5- بازاریابی و توزیع: با نهایی شدن ساختار و تمام مستندات و قراردادها، تهیه امیدنامه و اخذ رتبه اعتباری در صورت لزوم، جلسات ارائه به سرمایه‌گذاران بالقوه و مذاکره با آنها آغاز شده و نرخ نهایی اوراق در این مرحله تعیین می‌شود.

بیمه‌گران مناسب برای انتشار اوراق بیمه اتکایی بین‌المللی

با توجه به ویژگی‌های خاص اوراق بیمه اتکایی بین‌المللی و نبود سابقه انتشار آن توسط ناشران ایرانی، آن دسته از موسسات در استفاده از این ابزار موفق‌تر خواهند بود که چنین خصوصیاتی داشته باشند:

- دارای حجم کافی از تعهدات بیمه‌ای در یک رشته مناسب

- دارای داده‌های کافی و با کیفیت از عملکرد آن رشته بیمه برای کمک به مدل‌سازی

- برخوردار از سابقه‌ای درخشان‌تر در روابط با طرف‌های تجاری خارجی از جمله بیمه‌گران اتکایی بین‌المللی

- علاقه‌مند به متنوع‌سازی منابع بیمه اتکایی

- علاقه‌مند به نوآوری و بهره بردن از ابزارها و ایده‌های نوین با علم به توازن هزینه-فایده این روش

همچنین بیمه مرکزی نیز به دلیل جایگاه خاص خود و برخورداری از پورتفوی بزرگ و متنوعی از رشته‌های مختلف بیمه، ظرفیت و موقعیت مناسبی برای پیش‌قدم شدن در انتشار اوراق بیمه اتکایی بین‌المللی و هموارسازی مسیر برای سایر بیمه‌گران دارد.